Xuất khẩu gạo thắng lớn, người trồng lúa vẫn chưa thể giàu

Xuất khẩu gạo của cả nước từ đầu năm đến nay tăng trưởng ấn tượng cả về số lượng lẫn giá cả, nông dân các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long bán lúa dễ dàng với giá cao. Nhưng xét trong mấy chục năm qua, những nông dân trực tiếp làm ra lúa gạo vẫn chưa thể giàu dù Việt Nam luôn được xem là cường quốc về xuất khẩu gạo. 

Trăm sự cậy vào… thương lái

Thu hoạch lúa bằng máy gặt ở An Giang

Giữa trưa nắng nóng gay gắt, vợ chồng chị Lâm Thị Thơm và anh Phạm Văn Pha - ở xã Đông Bình, huyện Thới Lai, TP Cần Thơ - vẫn bám ruộng để bón cho xong đợt phân thứ ba khi lúa hè thu được hơn 45 ngày tuổi. Chị Thơm cho biết, ở xã này, hầu hết người dân sống bằng nghề nông, mỗi năm canh tác 3 vụ lúa gồm đông xuân, hè thu và thu đông. Chị nói: “Từ đầu năm 2023 đến nay, giá lúa khá cao, từ 6.000-8.000 đồng/kg tùy loại nên nông dân đầu tư nhiều hơn cho cây lúa. Cái khó là thời tiết quá nắng nóng làm phát sinh dịch bệnh, ảnh hưởng xấu tới năng suất”. 

Anh Phạm Văn Pha - ở cùng xã Đông Bình - cho biết đang trồng lúa trên 10 công (10.000m2) ruộng thuê với giá thuê 4 triệu đồng/công/năm. Anh làm mỗi năm 3 vụ, trong đó vụ đông xuân là chủ lực bởi cho năng suất cao nhất, khoảng 1 tấn lúa/công. Nếu giá lúa trên 6.000 đồng/kg thì anh lời khoảng 4 triệu đồng/công, đủ trả tiền thuê đất cho cả năm. Năng suất 2 vụ hè thu và thu đông thấp hơn, bình quân chỉ 700-800 kg/công, nên anh chỉ lời 2 triệu đồng/công/vụ. 

Theo anh Pha, dù sống bằng nghề nông nhưng vợ chồng anh không có đất canh tác nên phải tốn chi phí thuê đất. Đã vậy, gần đây, giá vật tư nông nghiệp lại liên tục tăng - như giá phân DAP lên tới 1 triệu đồng/bao 50kg - đẩy chi phí đầu vào lên khá cao khiến vợ chồng anh gần như “lấy công làm lời”.

Chế biến gạo xuất khẩu tại Công ty TNHH Lúa gạo Việt Nam (VINARICE) ở tỉnh Đồng Tháp

Anh Lâm Văn Hiệp - ở xã Thạnh Lộc, huyện Giồng Riềng, tỉnh Kiên Giang - có chưa đầy 5 công ruộng. Với diện tích ít ỏi, nếu canh tác 3 vụ/năm và trúng mùa, trúng giá, anh cũng chỉ lời được khoảng 40 triệu đồng. Nhà anh có 4 nhân khẩu (vợ chồng và 2 con), tính ra chỉ đạt thu nhập bình quân 10 triệu đồng/người/năm. Do thu nhập thấp nên con trai lớn của anh Hiệp học hết THPT rồi nghỉ, đi nghĩa vụ quân sự, còn con gái út vẫn đang học THPT. Mấy năm nay, vợ chồng anh phải đi thuê đất ruộng để làm, kiếm thêm thu nhập. 

Chị Lê Thị Cẩm Đào - ở xã Vĩnh Bình, huyện Vĩnh Thạnh, TP Cần Thơ - nói: “Đất ruộng bây giờ có giá từ 150-200 triệu đồng/công nên những gia đình thuộc diện khó khăn không thể mua nổi. Khi ra ở riêng, vợ chồng tôi được cha mẹ cho 3 công ruộng. Tụi tui làm lúa mỗi năm 3 vụ mà vẫn thiếu trước hụt sau, nên phải đi làm thuê kiếm sống. Do thiếu ăn, không đủ tiền mua phân, thuốc nên sau khi sạ lúa được 2-4 tuần, tụi tui phải bán lúa non cho thương lái”. 

Hiện tại, thương lái ở các tỉnh vùng đồng bằng sông Cửu Long đang mua lúa hè thu vừa xuống giống vài tuần với giá khoảng 6.000 đồng/kg, thấp hơn thị trường 10 - 20%. Tức là, thương lái mua “lúa hình thành trong tương lai”; đến khi thu hoạch, nếu giá lên cao thì thương lái hưởng lợi bởi đã ứng tiền mua.

Phải liên kết, hình thành vùng sản xuất lớn

Tập đoàn Lộc Trời liên kết với nhiều hợp tác xã ở đồng bằng sông Cửu Long xây dựng vùng lúa chất lượng cao, phục vụ xuất khẩu (trong ảnh: Chuyên viên của Tập đoàn Lộc Trời hướng dẫn nông dân về kỹ thuật canh tác)

Cũng như ở nhiều vùng khác, lâu nay, ở đồng bằng sông Cửu Long, mỗi hộ nông dân canh tác trên vài công ruộng của mình, tự gieo sạ, tự tìm thương lái để bán. Do vậy, chi phí đầu vào cao, chất lượng sản phẩm làm ra không đồng đều, lợi nhuận của mỗi hộ cũng rất thấp. Để bảo đảm chất lượng gạo xuất khẩu cũng như tăng lợi nhuận cho người trồng lúa, giải pháp hữu hiệu nhất là quy tụ nông dân vào các hợp tác xã để sản xuất với quy mô lớn, liên kết với doanh nghiệp cung cấp vật tư cũng như doanh nghiệp thu mua lúa gạo để giảm chi phí đầu vào, có đầu ra ổn định với giá tốt. 

Ông Nguyễn Văn Đời - Giám đốc Hợp tác xã Dịch vụ nông nghiệp Bình Thành (huyện Lấp Vò, tỉnh Đồng Tháp) - nhận định: “Hợp tác xã là mô hình lý tưởng nhất để nông dân có thể khá lên từ cây lúa. Bởi xã viên sẽ được hưởng lợi từ nhiều dịch vụ như bơm tát nước chung, gieo sạ đồng loạt, phun thuốc đồng loạt, thu hoạch bằng máy cắt đồng loạt. Xã viên còn được hỗ trợ vật tư nông nghiệp với chi phí thấp, đầu ra đã được doanh nghiệp bao tiêu nên không lo bị thương lái ép giá. Việc sản xuất tập trung quy mô lớn giúp giảm chi phí ở tất cả các khâu, tăng năng suất và chất lượng lúa nhờ ứng dụng tốt khoa học kỹ thuật, ổn định hơn về mặt tiêu thụ, giá cả tốt hơn nhờ có hợp đồng liên kết”. 

Nhưng theo ông, không dễ quy tụ nông dân vào hợp tác xã bởi tâm lý e ngại “cha chung không ai khóc, của chung không ai lo”. Vì vậy, để phát triển hợp tác xã vững mạnh, có sức lan tỏa, thu hút nhiều xã viên, phải xây dựng ban lãnh đạo hợp tác xã gồm những người tâm huyết, có trình độ, nhanh nhạy với thị trường và cần có sự quan tâm của chính quyền địa phương, sự hỗ trợ tích cực của các ngành chức năng.

“Đến nay, xã Bình Thành có 100% hộ (1.814 hộ) vào hợp tác xã. Hợp tác xã đã đầu tư hoàn thiện hệ thống bơm tưới bằng điện trên diện tích 1.180ha, liên kết chặt chẽ với nhiều doanh nghiệp lớn về xuất khẩu gạo, bảo đảm lợi nhuận của xã viên cao hơn khi ở ngoài hợp tác xã” - ông Nguyễn Văn Đời nói.

Đưa chúng tôi ra thăm cánh đồng rộng hơn 512ha, ông Lê Minh Hải - Giám đốc Hợp tác xã Nông nghiệp Tân Hưng (xã Giục Tượng, huyện Châu Thành, tỉnh Kiên Giang) - cho biết, đã mất nhiều năm để xây dựng, đưa hợp tác xã này trở thành hình mẫu của tỉnh. Xã có khoảng 95% dân số là người Khơ Me, mỗi hộ sản xuất 1 giống, gieo sạ riêng lẻ nên việc thu hoạch và tiêu thụ đều khó khăn. 

Từ khi thành lập, hợp tác xã lo khâu bơm tát với chi phí thấp hơn 400.000 đồng/ha, lo khâu cày xới đất với chi phí thấp hơn 300.000 đồng/ha, lo khâu xuống giống bằng máy, thu hoạch bằng máy, giúp bà con giảm chi phí hơn 500.000 đồng/ha so với kiểu “mạnh ai nấy làm”. Nhờ tham gia hợp tác xã, 95% hộ dân thoát nghèo, hơn 50% vươn lên khá, giàu. 

Theo lãnh đạo Tập đoàn Lộc Trời (tỉnh An Giang), để canh tác lúa theo kỹ thuật hiện đại, đạt tiêu chuẩn chất lượng SRP (tiêu chuẩn quốc tế về sản xuất lúa gạo bền vững), việc liên kết nông dân vào hợp tác xã là cấp thiết. Khi có được vùng sản xuất lớn, doanh nghiệp mới dễ dàng hướng dẫn kỹ thuật canh tác an toàn, hiệu quả, đồng thời dễ dàng số hóa các hoạt động sản xuất lúa, gồm truy xuất nguồn gốc, giao dịch thanh toán, kết nối các gói tín dụng ưu đãi, định hướng quản lý rủi ro trong quá trình sản xuất… Điều này sẽ giúp nông dân có cơ hội làm giàu từ cây lúa, giúp người tiêu dùng ăn được các sản phẩm gạo chất lượng, an toàn cho sức khỏe. 

Huỳnh Trọng