Vụ Formosa: Ai 'bao che' để núi xỉ thép khổng lồ thành vành đai xanh?

Bộ Tài nguyên và Môi trường cho rằng, công trình trong nhà máy Formosa là “vành đai cây xanh”, không phải “núi nhân tạo”, nhưng tài liệu chúng tôi thu thập được lại cho thấy tên gọi “núi nhân tạo” hay “núi xỉ thép” mới đúng bản chất vấn đề.

“Tại sao Báo Phụ Nữ TP.HCM viết Formosa dùng xỉ thép làm núi nhân tạo trong khi nhiều báo khác lại dẫn tin từ Bộ Tài nguyên và Môi trường (TN-MT) cho rằng, công trình này là vành đai cây xanh?”, nhiều bạn đọc đã bày tỏ thắc mắc như thế khi theo dõi thông tin về công trình không phép được xây dựng trong nhà máy của Công ty TNHH Gang thép Hưng Nghiệp Formosa Hà Tĩnh (viết tắt Formosa Hà Tĩnh).

Formosa gọi “núi”, Bộ môi trường bảo “vành đai”

Theo tìm hiểu của chúng tôi, cụm từ “vành đai cây xanh” để chỉ công trình trong nhà máy của Formosa Hà Tĩnh được Bộ TN-MT thể hiện trong thông tin đăng tải trên website của bộ này chiều 18/3, sau khi Báo Phụ Nữ TP.HCM đăng bài viết thứ hai về vụ việc. Cụ thể, trong thông tin cho báo chí, Bộ TN-MT cho rằng, công trình trong nhà máy Formosa là “vành đai cây xanh”, không phải “núi nhân tạo”. Thông báo này đã gây ra cách hiểu khác nhau về công trình bằng xỉ thép của Formosa, từ đó dẫn đến thông tin trên nhiều phương tiện truyền thông bị “chỏi” nhau.

Báo cáo đánh giá tác động môi trường công trình bằng xỉ thép của Formosa (thực hiện theo yêu cầu của Tổng cục Môi trường) dùng cụm từ “vành đai cây xanh dọc tuyến đường công vụ”

Đầu tiên, xin nhấn mạnh rằng, cụm từ “núi nhân tạo” dùng để chỉ công trình xây dựng không phép nói trên không phải do Báo Phụ Nữ TP.HCM tự đặt mà đây là từ ngữ được chính Công ty Formosa Hà Tĩnh sử dụng. Cụ thể, đầu tháng 2/2018, trong văn bản báo cáo về hoạt động sử dụng xỉ thép gửi cho các cơ quan chức năng, Formosa Hà Tĩnh cho biết sẽ dùng xỉ thép để thi công 3 công trình, trong đó một công trình có tên gọi là “Cảnh quan núi nhân tạo”. Công trình này sẽ được xây dựng ở phía Tây nhà máy của Formosa với chiều rộng gần 5m, cao 10m, dài khoảng 2.000m.

Từ đầu Formosa sử dụng từ “núi nhân tạo” để nói về công trình làm bằng xỉ thép ở phía tây nhà máy

Đến tháng 8/2018, khi Tổng cục Môi trường (thuộc Bộ TN-MT) có văn bản yêu cầu tạm dừng thi công thì công trình nói trên đã hoàn thành hơn 30%. Trong văn bản yêu cầu tạm dừng thi công, Tổng cục Môi trường sử dụng từ “công trình vành đai cây xanh đường công vụ” để chỉ công trình trên nhưng có mở ngoặc chú thích “núi nhân tạo”. Thế nhưng, trong các văn bản tiếp theo, cụm từ “núi nhân tạo” không còn được sử dụng, thay vào đó là cụm từ “vành đai cây xanh” hoặc “đường công vụ”… 

Cục Cảnh sát môi trường - Bộ Công an cũng sửdụng từ “núi nhân tạo” khi đề cập đến công trình bằng xỉ thép trong nhà máy của Formosa

Sau khi Tổng cục Môi trường yêu cầu tạm dừng thi công để đánh giá tác động môi trường (ĐTM), Formosa Hà Tĩnh thuê Viện Khoa học và Kỹ thuật môi trường (thuộc Đại học Xây dựng Hà Nội) thực hiện hạng mục này và tên gọi công trình cũng được thay đổi thành “Vành đai cây xanh dọc tuyến đường công vụ”. Từ đó, cụm từ “núi nhân tạo” của Tổng cục Môi trường cũng biến mất trong các văn bản liên quan đến vụ việc này.

Đánh tráo khái niệm để làm gì?

Như đã phân tích ở trên, cụm từ “núi nhân tạo” được Formosa sử dụng ngay từ đầu khi muốn xây dựng công trình làm bằng xỉ thép. Qua hoạt động giám sát, trong công văn gửi cho các đơn vị liên quan cuối năm 2018, Cục Cảnh sát môi trường - Bộ Công an (C05) cũng gọi với cụm từ tương tự: “vành đai cây xanh dọc tuyến đường công vụ - núi nhân tạo”.

Các văn bản Tổng cục Môi trường (Bộ Tài nguyên và Môi trường) ban đầu dùng từ “đường công vụ” có mở ngoặc ghi chú “núi nhân tạo” nhưng các văn bản liên quan đến vụ việc này sau đó của Bộ Tài nguyên và Môi trường thường dùng từ “đường công vụ”

Trên thực tế, theo quan sát của chúng tôi, công trình do Formosa xây dựng chẳng khác gì đồi núi được làm bằng xỉ thép. Trong phương án thiết kế, thi công công trình, Formosa cũng mô tả núi nhân tạo chủ yếu được làm bằng xỉ thép kết hợp với một lượng xỉ lò cao và đất sét. Khối lượng xỉ thép ước tính dùng để làm công trình này lên đến hàng trăm ngàn mét khối. Phần đất chủ yếu được phủ lên trên bề mặt của các khối xỉ, có đoạn bề mặt bên trên thiết kế rất hẹp, chỉ khoảng 1m. Với thiết kế công trình cao vút và có bề mặt nhỏ hẹp như thế, rõ ràng đây không thể  nào là “đường công vụ”. Còn nếu gọi là vành đai cây xanh, tại sao không dùng đất mà dùng xỉ thép với khối lượng khổng lồ như thế?

Trao đổi với chúng tôi, nhiều chuyên gia về môi trường cho rằng, việc dùng từ “vành đai cây xanh” hay “đường công vụ” là không đúng bản chất vụ việc, có dấu hiệu đánh tráo khái niệm. Bởi vì trên thực tế công trình làm gần như hoàn toàn bằng xỉ thép nên mục đích chính của nó là giải quyết số xỉ thép tồn đọng khổng lồ trong nhà máy. Cục Cảnh sát môi trường - Bộ Công an cũng có nhận định tương tự khi đề nghị Bộ TN-MT cân nhắc việc cấp phép làm công trình này cho Formosa vào cuối năm 2018. Văn bản của Cục Cảnh sát môi trường có đoạn: “Công trình vành đai cây xanh dọc tuyến đường công vụ, hay còn gọi là hạng mục “núi nhân tạo” trong khuôn viên của Formosa để giảm tải lượng xỉ thép hiện đang tồn đọng…”.

Diễn biến liên quan đến công trình núi nhân tạo được làm bằng xỉ thép trong nhà máy Formosa đến thời điểm này cho thấy, dù công trình xây dựng không phép nhưng cách xử lý của Bộ TN-MT chưa thể hiện sự minh bạch, nghiêm minh. Cách giải thích trong thông tin cung cấp cho báo chí của bộ này cũng chưa thỏa đáng, chưa giải đáp được những vấn đề Báo Phụ Nữ TP.HCM đã đề cập trong các bài viết liên quan. 

Nhóm phóng viên