Việt Nam làm gì để 'biến nguy thành cơ'?

Mấy năm qua, thế giới biến động khó lường, làm trật tự thế giới biến đổi sâu sắc. Đặc biệt, cuộc đối đầu Mỹ - Trung làm cho nhiều nước khác mắc kẹt. Muốn tránh rủi ro và “biến nguy thành cơ”, cần khôn ngoan và linh hoạt. Nhưng cơ bản nhất phải đổi mới thể chế, hệ quy chiếu và tư duy quản trị/điều hành.   

Nguy cơ lớn nhất

Các nguy cơ do đối đầu Mỹ - Trung, đặc biệt là chiến tranh thương mại “vừa đánh vừa đàm” chưa có hồi kết, như “con dao hai lưỡi”, làm Việt Nam “vừa được vừa mất”. Theo Investor’s Services, có bốn nước và vùng lãnh thổ được lợi là Malaysia, Thái Lan, Đài Loan, Việt Nam. Bốn nước và vùng lãnh thổ bị thiệt hại là Hồng Kông, Mông Cổ, Singapore, Việt Nam. 

Những con đập thủy điện đang hủy hoại dòng sông Mê Kông, đe dọa cả Tiểu vùng Mê Kông

Cách đây không lâu, khi ông Trump gặp ông Kim tại Hà Nội (27-28/2/2019) đã ca ngợi Việt Nam là mô hình để Triều Tiên học hỏi. Nhưng khi trả lời phỏng vấn Fox Business Network (26/6/2019), ông Trump bỗng tuyên bố thẳng thừng Việt Nam hầu như đang “lạm dụng”. Ngay sau đó (2/7/2019), Bộ Thương mại Mỹ đã đánh thuế 456% lên thép từ Việt Nam có xuất xứ từ Đài Loan hay Hàn Quốc. Đây là “phần nổi của tảng băng chìm” vì các doanh nghiệp đang ồ ạt chuyển từ Trung Quốc sang Việt Nam. Đừng quên là tháng 5/2018, Mỹ đã đánh thuế 256% lên thép cuộn của Việt Nam có xuất xứ từ Trung Quốc. 

Theo Stratfor (3/7/2019), Việt Nam nằm trong tầm ngắm của Mỹ. Quan hệ Việt - Mỹ đang phát triển tốt đẹp (nhất là về hợp tác chiến lược). Nhưng Trump sẵn sàng trừng phạt Việt Nam (hay các đồng minh) nếu tiếp tay cho Trung Quốc (hay Đài Loan) trung chuyển hàng hóa để trốn thuế của Mỹ.

Việt Nam đã mua nhiều máy bay Boeing (trị giá 20 tỷ USD). Việt Nam đang tăng cường giám sát và xử lý các doanh nghiệp gian lận thương mại để tái xuất và trốn thuế (như công ty điện tử Asanzo), nhưng vẫn chưa đủ. Mỹ muốn Việt Nam nhập thêm nhiều hàng hóa của Mỹ (như năng lượng và vũ khí) để giảm thiểu thâm hụt thương mại. 

Các nguy cơ khác

Thứ nhất, nguy cơ mất chủ quyền biển đảo và tài nguyên tại Biển Đông (như dầu khí và hải sản) đang đe dọa không gian sinh tồn của Việt Nam. Nếu để mất hai nguồn thu lớn đó thì rất nguy hiểm cho an ninh năng lượng và “chiến lược phát triển bền vững kinh tế biển” (nghị quyết 36-NQ/TW). Vì vậy, đây là nguy cơ mà Việt Nam phải 
hóa giải. 

Chính sách “dân quân biển” của Trung Quốc với hạm đội “tàu cá” đang gây bất ổn trong khu vực biển Đông

Trong bối cảnh Trung Quốc áp đặt “đường chín đoạn”, bất chấp phán quyết PCA, tiếp tục quân sự hóa các đảo họ chiếm giữ và bồi đắp tại Hoàng Sa và Trường Sa, để biến Biển Đông thành ao nhà của họ, thì việc tìm kiếm sự hợp tác chiến lược là vô cùng cần thiết. 

Chuyến thăm lịch sử của tàu sân bay USS Carl Vinson đến Đà Nẵng (5/3/2018) là một tín hiệu rõ ràng. Chuyến thăm thứ hai của một tàu sân bay Mỹ đến Cam Ranh là cần thiết (dù chỉ tượng trưng). Gần đây, Mỹ đang tăng cường các biện pháp đối phó với “hạm đội dân quân” của Trung Quốc đang tung hoành trên Biển Đông như “vùng xám” (grey area) mà họ có ưu thế hơn Mỹ, và bắt nạt các nước khu vực. 

Thứ hai, đồng bằng sông Cửu Long đang bị đe dọa bởi thiên tai và nhân họa. Với dân số trên 20 triệu người, là tiêu điểm của “Tiểu vùng Mê kông”. Trên thượng nguồn, dòng chảy của Mê kông bị Trung Quốc khai thác tối đa (với 10 đập thủy điện lớn) làm dòng sông biến đổi, nguồn nước và phù sa cho hạ lưu cạn kiệt. Campuchia cũng làm đập thủy điện lớn (Sesan 2), đe dọa môi trường vùng hạ lưu, gây ra hạn hán và ngập mặn.  

Trước nguy cơ thiên tai và nhân họa, và trước sức ép của thị trường đòi hỏi phải chuyển đổi cơ cấu nông nghiệp theo hướng thương mại hóa, nên 4 tỉnh/thành tại đồng bằng sông Cửu Long là An Giang, Bến Tre, Cần Thơ và Đồng Tháp (gọi tắt là ABCD) đã liên kết để triển khai sáng kiến “Mekong Connect” nhằm “biến nguy thành cơ” và tháo gỡ ách tắc. 

Sáng kiến “Mekong Connect” cần được Trung ương quan tâm bảo trợ và quốc tế hỗ trợ, nhằm chuyển đổi cơ cấu nông nghiệp (nói chung), và đối phó với những nguy cơ mới tại đồng bằng Nam bộ (nói riêng). Lâu nay, Việt Nam chỉ chú trọng đến sản lượng lúa, mà chưa chú trọng tháo gỡ những ách tắc và bất cập trong nông nghiệp (như “hạn điền”). 

Thứ ba, cần xem xét lại các dự án lớn gây ô nhiễm môi trường và rủi ro về an ninh. 
May mắn, miền Trung thoát được dự án thép Cà Ná (dự kiến 10 tỷ USD) mà ông chủ Hoa Sen định thuê nhà thầu Trung Quốc làm. Câu nói “nổi tiếng” của ông Lê Phước Vũ “ngu gì mà không làm thép” phản ánh tư duy “đánh quả” của các nhóm lợi ích, muốn “đầu tư bằng mọi giá”, bất chấp rủi ro. 

Các nhóm lợi ích thân hữu tuy rất khôn (về lợi ích nhóm) nhưng rất dại (về lợi ích quốc gia). Vì lòng tham và tầm nhìn, họ đã tự bịt mắt trước thực tế và bịt tai trước cảnh báo về nguy cơ gây ô nhiễm môi trường do sử dụng công nghệ lạc hậu. 

Thứ tư, các chủ trương mới được thúc đẩy như dự án “Đường cao tốc Bắc - Nam” đang được dư luận đặc biệt quan tâm. Vấn đề không phải có làm “Đường cao tốc Bắc - Nam” hay không, mà là ai làm, làm thế nào. Và Việt Nam phải tự làm lấy dự án này - không thể khác. 

Đồng thuận quốc gia 

Các nhà quản trị/điều hành và giới nghiên cứu trên thế giới (nói chung) và Việt Nam (nói riêng), đã chứng kiến nhiều biến động khó lường, làm người ta dễ ngộ nhận và lẫn lộn. Muốn hiểu và đánh giá đúng các hiện tượng mới đang diễn ra, cần đổi mới tư duy và điều chỉnh hệ quy chiếu. 

Sản phẩm thép từ Việt Nam có xuất xứ từ Đài Loan hay Hàn Quốc đã bị Mỹ đánh thuế đến 456%

Trong khi tìm cách đối phó với các nguy cơ cấp bách (trước mắt), Việt Nam cần chú trọng giải quyết tận gốc nguyên nhân (lâu dài). Nếu không đối phó được nguy cơ cấp bách thì không thể thay đổi đột phá để tháo gỡ ách tắc và bất cập. Nhưng nếu không giải quyết tận gốc nguyên nhân sâu xa, thì các kết quả ban đầu chỉ là tạm thời và không bền vững. 

Trên thực tế, thể chế cũ đã gây ra ách tắc và bất cập như “lỗi hệ thống”, làm vô hiệu hóa và triệt tiêu các nguồn lực của đất nước. Việt Nam có 97 triệu dân là một cái “mỏ lộ thiên” không bao giờ cạn kiệt. Nhưng muốn khai thác được cái “mỏ người” lớn đó, phải biết quản trị nguồn nhân lực, bao gồm quản trị “giai cấp sáng tạo” là động lực để phát triển đất nước. Hiện nay, năng suất lao động của Việt Nam vào loại thấp nhất khu vực vì dân trí thấp. 

Trong mấy năm qua, đứng trước các nguy cơ và thách thức nói trên, Việt Nam đã tăng cường chống tham nhũng và kiểm soát quyền lực của các nhóm lợi ích thân hữu. Nhiều quan chức cấp cao thuộc các bộ ngành đã bị kỷ luật vì phạm luật. Kết quả chống tham nhũng trong mấy năm qua đã từng bước lấy lại lòng tin của người dân. Đó là tiền đề quan trọng để Việt Nam đổi mới thể chế, nhằm từng bước tháo gỡ ách tắc và bất cập. 

Theo quy luật phát triển trong thời kỳ quá độ, muốn đổi mới thể chế cần đổi tư duy và điều chỉnh hệ quy chiếu. Đó là yêu cầu khách quan đối với chính quyền cũng như người dân và giới nghiên cứu. Muốn đồng thuận quốc gia phải quy tụ và đặt lợi ích dân tộc lên trên lợi ích cá nhân/phe nhóm. 

Người ta hay nói nhiều đến “nâng cao dân trí”, nhưng lúc này dân trí cao phải dựa trên đồng thuận quốc gia là tinh thần dân tộc. Để quy tụ sức mạnh dân tộc (gần 100 triệu người trong và ngoài nước) người Việt phải bỏ qua sự cố chấp cực đoan để có thể chấp nhận sự khác biệt của nhau. Nếu không phát huy được sức mạnh tiềm tàng của dân tộc (là nguồn tài nguyên vô tận) thì Việt Nam sẽ mãi mãi tụt hậu. 

Nguyễn Quang Dy