Về Quảng Ngãi ăn một tô don

Món ăn Việt thường gây tò mò cho nhiều thực khách. Có những món ăn chỉ nghe tên, tâm trí cũng có thể ngập trong hương vị nhưng có món dù nhắc đi nhắc lại bao nhiêu lần, người ta cũng chẳng tưởng tượng nổi hình thù, nguồn gốc của chúng. Don - đặc sản Quảng Ngãi - là một trong những món ăn như vậy.

Don - đặc sản của Quảng Ngãi - Ảnh: Internet

Mỗi khi có ai đó hỏi: “Về Quảng Ngãi nên ăn món gì?”, câu trả lời của tôi luôn là: “Hãy ăn một tô don” dù ngay sau đó có thể tôi sẽ nhận về thắc mắc: “Don là gì?”. 

Chỉ cần ra khỏi Quảng Ngãi, bạn sẽ không còn cơ hội thưởng thức một tô don đúng nghĩa, đúng kiểu bởi sự đặc thù lẫn đặc biệt của món ăn này, không vùng đất nào có được.

***

Don là một món ăn đơn giản đến mức tưởng chừng không thể nào đơn giản hơn.

Với thực khách lần đầu thưởng thức, khi nhìn tô don được bê ra, ai cũng ngạc nhiên vì đó chỉ là một tô nước trong veo có vài con don nhỏ xíu, ít hành tây và hành lá, bánh tráng nướng chín được bẻ nhỏ vào và bánh tráng mỏng bẻ sẵn. Chỉ vậy thôi mà đủ sức gây thương gây nhớ cho bất kỳ người Quảng Ngãi xa quê nào.

Nếu không phải là dân sành ăn hay có hiểu biết nhất định về don, bạn sẽ dễ lẫn lộn giữa don và hến.

Don sống trong nước lợ, nơi cửa biển, thuộc họ nhà hến, dài hơn một phân. Ruột don màu phổi bò pha màu vàng và có những tua hồng bao quanh. Don nằm sâu dưới cát khoảng năm phân, mỗi năm chỉ nổi lên một lần.

Don sinh sản nhiều nhất từ tháng Giêng âm lịch đến cuối mùa hạ. Nơi hợp lưu của sông Trà và biển chính là nơi đặc biệt và duy nhất có don. Vào khoảng thời gian này, bà con địa phương thường đổ xô đi cào don.

Người ta sử dụng một loại dụng cụ có hình dạng như cái máng đổ nước gọi là nhủi để cào don. Cái nhủi được đan bằng những nan tre khung dày, khung thưa vừa đủ để cát lọt ra ngoài.

Người cào don buộc dây quanh lưng và cầm cái nhủi trong tư thế đi giật lùi. Sau khi cào, don ở lại trong nhủi, cát rơi xuống nước. Con don rất giống con hến, chỉ những người chuyên làm nghề cào don mới phân biệt được.

Khi cào don về, người ta loại bỏ hết rong rêu và các loại ốc hến khác, rồi ngâm nước (tốt nhất là nước vo gạo) khoảng nửa ngày cho don nhả hết chất bùn. Đun sẵn một nồi nước, khi nước sôi bùng lên thì dùng đũa bếp khuấy mạnh và đều cho don há miệng, nhả đất cát. 

Sau đó, tách riêng phần nước luộc don và don, dùng đũa khuấy đều cho phần thịt rớt ra khỏi vỏ. Sau khi đã tách vỏ, phần thịt don được bỏ vào nước luộc don nấu lại, thêm hành phi, ớt xanh, tùy khẩu vị mà nêm nếm cho vừa miệng, nhưng chắc chắn phải cay để làm dậy lên mùi thơm.

Món don sau khi chế biến chỉ là tô nước màu trắng đục, trong có chứa nhiều con don. Để món ăn thêm đậm đà, tô don nhất thiết phải có ít hành tây thái mỏng và một ít bánh tráng sống hoặc chín tùy sở thích.

Khi nhận tô don nóng hổi bốc khói, du khách dằm thêm trái ớt hiểm hoặc bỏ thêm chút tương ớt xào kiểu miền Trung. Đơn giản vậy thôi nhưng don là nỗi nhớ thương của biết bao người Quảng Ngãi xa xứ...

***

Trong tiềm thức của bất kỳ người Quảng Ngãi nào, được lưu dấu đậm nhất chính là hình ảnh một gánh don. Ngày xưa, cô bán don gánh don đi khắp nơi, để bất cứ khi nào khách thèm cũng có thể ăn một tô don. Hình ảnh tảo tần, chịu thương chịu khó ấy vốn là đặc thù của đàn bà vùng đất đó. Bây giờ, những gánh don chỉ còn trong ký ức. Don đã được nấu trong nồi to hiện đại hơn và được phục vụ ở quán.

Dẫu vậy, cô gái bán don và món don rẻ tiền quen thuộc vẫn như một nét văn hóa của vùng núi Ấn - sông Trà. Bà con Quảng Ngãi dù xa quê nhưng chất dân dã vẫn còn đó; vẫn thường nghe mùi biển, mùi nước, mùi nhà quê nồng lên trong trí nhớ. Và họ vẫn mơ về một tô don. 

Nay, bất kỳ đâu ở Quảng Ngãi cũng dễ dàng bắt gặp những quán nhỏ chỉ bán duy nhất món don. Vậy nhưng, có lẽ ngon nhất vẫn là don ở Vạn Tường, như câu người ta thường nói: “Gái làng Son không bằng tô don Vạn Tường”.

Theo xu hướng bán buôn hàng quê, những gói don đã được nấu, cấp đông theo xe vào Sài Gòn, sẵn sàng khỏa lấp cơn thèm don của người xứ Quảng xa quê.

Ấy vậy nhưng dường như chúng chỉ đủ khả năng giảm bớt nhớ thương chứ không thể nào mang theo đúng một mùi vị.

Ngày nay, ở Sài Gòn, rất nhiều chỗ treo bảng bán don nhưng nét đặc trưng trong tô don đã ít nhiều phôi pha. Dù có thêm bớt vô số loại gia vị, dù đầu bếp có khéo léo đến đâu cũng khó có thể đánh lừa vị giác của những thực khách đã từng nếm thử tô don ở Quảng Ngãi. Mọi thứ tưởng chừng đơn giản, một tô don chỉ có một muỗng nhỏ ruột, châm một chút nước mắm nguyên chất và rau thơm, hành lá nhưng không phải vì dễ chế biến mà món này ăn ở đâu cũng được và ai nấu cũng xong. 

Don từng được Tổ chức Kỷ lục Việt Nam bình chọn trong Top 100 món ăn đặc sản Việt Nam năm 2020-2021. Don chắc chắn là món ăn tinh thần, đại diện cho linh hồn ẩm thực của Quảng Ngãi, hấp dẫn du khách.

Chỉ cần về Quảng Ngãi, thưởng thức một tô don đúng vị, bạn sẽ cảm được ngay chất quê và tâm hồn người dân xứ này. 

Hình ảnh một tô don luôn là ký ức tươi đẹp nhất để không ít người thương nhớ, tìm về.

Lan Khôi