Văn hóa truyền thống trước thách thức của thời đại số

Tôi sinh ra ở vùng nông thôn miền Tây Nam Bộ vào những năm đầu khi đất nước thống nhất. Tuổi thơ đắm chìm trong lời ru ngọt ngào của mẹ, của bà ngoại, say sưa rong chơi giữa ruộng đồng, sông nước đậm phù sa và đầy lắng đọng trong sự hồn hậu, chân chất không “giữ ý, giữ tứ gì” của bà con làng xóm - những nông dân quanh năm chân lấm tay bùn.

Đến khi đi học, do hoàn cảnh công tác nên ba mẹ đưa anh em tôi đến TPHCM sinh sống. Với sự quan sát của một đứa trẻ, tôi đã dần dần nhận ra được hàng xóm của mình ở một khu phố nhỏ tại quận 4 đến từ những vùng, miền khác nhau. Tôi quen sự đa dạng trong văn hóa sinh hoạt, ứng xử hằng ngày của họ. Sự thể hiện rõ nhất là trong văn hóa tết khi có nhiều cách ăn tết theo vùng, miền.

Nghệ sĩ nhân dân Thanh Thúy (thứ năm từ phải sang) chúc mừng các nghệ sĩ nhà hát cải lương Trần Hữu Trang sau buổi diễn vở Câu hò đất mẹ vào năm 2022 - ẢNH: NINH LỘC

Năm nào cũng vậy, cách giao thừa mấy ngày, mẹ tôi thường chuẩn bị làm kiệu ngâm chua ngọt. Tôi lẽo đẽo theo mẹ để phụ cắt kiệu và thích thú khi nhìn thấy thành quả của mình là rổ kiệu được cắt gọt sạch sẽ, trắng tươi. Khi qua nhà nhỏ bạn thân người Bắc trong xóm chơi, tôi thấy mẹ của bạn không làm kiệu ngâm mà làm hành muối. Tết đến là cả xóm tôi xúng xính áo quần mới đi thăm hỏi, chúc tụng nhau, tiếng nói cười dường như cũng rộn rã hơn. Tôi đã lớn lên cùng quá trình tiếp nhận, thích nghi với những sự đa dạng, khác biệt nhưng luôn có sự dung hòa ấy. Thực tế đó giúp tôi nhìn nhận sự việc thường hướng về sự tương hợp.

Từ việc sống tại một khu phố nhỏ trong thành phố nghĩ về văn hóa làng xã, văn hóa cộng đồng. Sau lũy tre làng chứa đựng biết bao điều tốt đẹp trong văn hóa truyền thống. Những giá trị văn hóa quý báu như lòng yêu nước, sự đoàn kết, tinh thần tương thân tương ái, sự năng động, sáng tạo, không ngại khó khăn… được bồi đắp và phát huy mạnh mẽ trong giai đoạn hiện nay. Với sự đa dạng về các giá trị văn hóa ở một đô thị lớn như TPHCM thì phong tục, tập quán được biểu hiện ở nhiều mặt trong đời sống tinh thần của người dân. Không khó để có thể bắt gặp được những hình ảnh đẹp lay động lòng người như bình trà đá miễn phí trên vỉa hè, những chuyến vá vỏ xe miễn phí không kể giờ giấc trong đêm hay “gánh hát” thiện nguyện do nhóm sinh viên trường nhạc lập ra để thông qua lời ca tiếng hát của mình quyên góp tiền ủng hộ người bệnh nan y…

TPHCM là nơi khởi điểm các hoạt động đã trở thành chương trình của cả nước như thành lập quỹ “Vì biển đảo quê hương, vì tuyến đầu Tổ quốc”. Trong ảnh: Phó bí thư thường trực Thành ủy TPHCM Nguyễn Hồ Hải (bìa phải) và Ủy viên Đảng đoàn, Phó chủ tịch Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam Tô Thị Bích Châu (bìa trái) thăm cán bộ, chiến sĩ trên đảo Núi Le B (thuộc quần đảo Trường Sa) vào tháng 5/2022 - ẢNH: SƠN VINH

TPHCM là nơi khởi điểm các hoạt động đã trở thành chương trình của cả nước như “Mùa hè xanh”; ủng hộ quỹ “Vì Trường Sa thân yêu, vì tuyến đầu Tổ quốc” (nay là quỹ “Vì biển đảo quê hương, vì tuyến đầu Tổ quốc”); “Góp đá xây Trường Sa”, “Tấm lưới nghĩa tình”, “Tiếp sức vì Trường Sa thân yêu”... Đặc biệt, khi đại dịch COVID-19 ảnh hưởng nặng nề đến đời sống kinh tế, xã hội, nhân dân thành phố đã phát huy cao độ tinh thần đoàn kết, nhân ái, sáng tạo các giải pháp phòng, chống dịch, chung tay cùng cả nước ngăn chặn, kiểm soát dịch bệnh. Những việc làm ấy đã củng cố và phát huy các phẩm chất tốt đẹp đặc trưng của con người nơi đây. Bởi lẽ, mỗi người Việt Nam đều được sinh ra trong cái nôi bản sắc văn hóa dân tộc, phải chăng đó là triết lý cho sự phát triển của đất nước với nền tảng là những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp.

Thành phố này là mảnh đất đầy yêu thương của sự gắn bó keo sơn giữa 54 dân tộc anh em và là nơi thân thiện, đáng sống cho người nước ngoài. Chúng ta tôn trọng sự khác biệt và đa dạng văn hóa vì sự tiến bộ chung của cộng đồng để hướng đến mục tiêu phát triển bền vững. Sẽ có những lúc chúng ta bị khủng hoảng giá trị vì sự đa dạng trở nên đối lập với sự gắn kết xã hội, khi ấy chúng ta cần có một “la bàn” về những giá trị văn hóa.

Chiếc “la bàn” ấy cùng tư duy mở sẽ giúp chúng ta hạn chế được sự xung đột văn hóa và không đánh mất bản thân trong môi trường hội nhập đa văn hóa. Trước yêu cầu phát triển kinh tế, xã hội, tốc độ đô thị hóa quá nhanh dẫn đến môi trường sống, tài nguyên thiên nhiên, đất trồng trọt, làng mạc dễ bị tổn thương. Những giá trị văn hóa vốn là chất keo bền chặt gắn kết các thế hệ trong gia đình và làng xóm với nhau, đã dần mai một. Trong thời đại toàn cầu hóa, những giá trị của văn hóa cổng làng đã dần được thay bằng văn hóa cổng vào internet. Những phong tục tập quán ngàn đời, giá trị văn hóa truyền thống đang đứng trước những sự biến đổi và thách thức.

Văn hóa cộng đồng với biểu tượng lũy tre đan xen, gốc vững vàng nhưng thân cành uyển chuyển ở vùng nông thôn để nói lên hình ảnh “lệ làng”, tính tự quản ở mỗi khu dân cư, là “phên, giậu” để bảo vệ cộng đồng hơn lúc nào hết cần được quan tâm, gìn giữ và cố kết chặt chẽ.

Đất nước đang đứng trước những thời cơ, thách thức mới, yếu tố văn hóa không thể tách rời và phải là cái nôi để làm nền tảng cho sự phát triển. Phía sau những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp là tâm hồn người Việt Nam yêu quê hương, đất nước, tình đoàn kết xóm làng tối lửa tắt đèn có nhau, không quên cội nguồn; sự tôn trọng, yêu thương, chia sẻ giữa các thế hệ trong gia đình, dòng họ…

Việc gìn giữ các giá trị văn hóa đặc sắc để mang lại một môi trường sống lành mạnh, an toàn và văn minh, nhìn rộng ra đó là hình thành sức đề kháng hữu hiệu cho mỗi cộng đồng dân cư, sẽ tạo nên sức mạnh nội sinh của cả dân tộc, là nền tảng quý báu trong xây dựng và phát triển đất nước, bởi văn hóa không những là di sản mà còn là tương lai của dân tộc.

Nghệ sĩ nhân dân Nguyễn Thị Thanh Thúy - Phó giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao TPHCM