Ung thư gan những điều cần biết

Bệnh thường gặp ở người trên dưới 50 tuổi. Mỗi năm, trên thế giới có khoảng 600.000 trường hợp mới mắc carcinom tế bào gan, tỷ lệ này cao nhất là ở châu Á và châu Phi.

Ở nước ta, viêm gan B và C là những bệnh rất phổ biến, là nguy cơ chính dẫn đến tỷ lệ cao của carcinom tế bào gan. Trong khi đó, ở Hoa Kỳ, mỗi năm có thêm khoảng 15.000 nam và 6.000 nữ được chẩn đoán ung thư gan.

Các dạng ung thư gan

Ung thư gan nguyên phát là các khối u ác tính được hình thành và phát triển từ các mô khác nhau của gan:

- U xuất phát từ tế bào gan: ung thư biểu mô tế bào gan (HCC) hay carcinom tế bào gan; carcinom xơ phiến là một dạng hiếm của carcinom tế bào gan, gặp ở người lớn trẻ tuổi, có các lớp xơ rải rác xen giữa các tế bào u; ung thư nguyên bào gan. 

- U xuất phát từ tế bào ống mật, gồm có: ung thư biểu mô tế bào ống mật hay carcinom tế bào ống mật.

- U xuất phát từ mô liên kết, gồm có: sarcom mạch máu; sarcom cơ vân; sarcom cơ trơn; ung thư dạng biểu mô mạch máu.

Ung thư biểu mô tế bào gan chiếm khoảng 90-95% ung thư gan nguyên phát ở người lớn.

Khi ung thư khởi phát ở đâu thì đó là ung thư nguyên phát. Khi có một vài tế bào tách ra từ ung thư nguyên phát, di chuyển đến một nơi nào khác và tạo ra một u mới khác thì đó là ung thư thứ phát hay còn được gọi là di căn. Gan cũng là nơi bị di căn ung thư đến nhiều nhất từ các bộ phận hay các tạng khác của cơ thể, hay gặp nhất là từ đại tràng, phổi hay vú.

Các ung thư gan thứ phát này ở gan thực chất không phải là ung thư gan, ung thư lúc đó mang tên của tạng đầu tiên bị ung thư, ví dụ ung thư đại tràng khi lan rộng lên gan thì được gọi là ung thư đại tràng di căn lên gan. Ở Mỹ, ung thư di căn lên gan gặp nhiều hơn so với ung thư gan nguyên phát.

Những yếu tố nguy cơ của ung thư gan

Yếu tố di truyền: có đặc điểm là di truyền và không thể thay đổi. 

- Bệnh sử gia đình có ung thư gan: những người có bệnh sử gia đình độ I về ung thư gan liên quan đến các yếu tố di truyền sẽ có nguy cơ bị ung thư gan gấp 4 lần so với những người không có bệnh sử gia đình này.

- Bệnh nhiễm sắc tố sắt di truyền: là một bệnh trong đó cơ thể hấp thu và tích trữ quá nhiều sắt dư thừa ở gan, khi người đó thừa hưởng đột biến gen đặc hiệu từ cả cha lẫn mẹ có nguy cơ ung thư gan cao hơn. Đây là một trong những bệnh thường gặp nhất ở Hoa Kỳ.

- Bệnh Wilson là một bệnh di truyền hiếm gặp, tích lũy nhiều đồng ở gan, não… cũng có nguy cơ ung thư gan cao. Khoảng 75% các trường hợp ung thư gan nguyên phát xảy ra trên nền xơ gan viêm gan siêu vi C hay B (nguy cơ ung thư gan cao gấp 7-29 lần so với người không nhiễm và đặc biệt cao - đến 65-95% khi đã có xơ gan), nghiện rượu kinh niên và ứ mật nguyên phát, do nhiễm sắc tố sắt, bệnh Wilson…

Các yếu tố môi trường hoặc không di truyền: do tác động của môi trường sống và có thể thay đổi. Các yếu tố không di truyền có thể bao gồm chế độ dinh dưỡng, luyện tập hoặc sự phơi nhiễm với các chất khác.

- Nhiễm vi-rút viêm gan B (HBV) mạn tính: nhiễm HBV mạn tính chiếm trên một nửa số trường hợp ung thư gan trên toàn thế giới. HBV có thể lây qua tiếp xúc với máu người bệnh, kim tiêm hay quan hệ tình dục với người bệnh, hoặc mẹ truyền cho con sơ sinh. Khả năng nhiễm HBV mạn tính thay đổi theo tuổi bị lây nhiễm; xảy ra ở khoảng 90% người bị nhiễm lúc còn là trẻ dưới 7 tuổi và 2-6% người bị nhiễm khi đã trưởng thành. Trong số người bị nhiễm mạn tính, có khoảng 15-25% sẽ chết sớm do xơ gan hoặc ung thư gan.

- Nhiễm vi-rút viêm gan C (HCV): nhiễm HCV mạn tính là một yếu tố nguy cơ quan trọng khác của ung thư gan. Ung thư gan có chiều hướng tăng ở Hoa Kỳ trong các thập niên gần đây. Ở Bắc Mỹ, HCV gây ra số ca ung thư gan nhiều hơn HBV. Nguyên nhân lây nhiễm tương tự HBV.

- Nghiện rượu nặng: nghiện rượu nặng lâu dài làm tăng nguy cơ ung thư gan. Theo một đánh giá, dùng 6-7 liều uống mỗi ngày trong hơn 10 năm làm tăng nguy cơ ung thư gan lên hơn 5 lần. Ở Hoa Kỳ, nghiện rượu nặng chiếm khoảng 1/3 tổng số ca HCC.

- Bệnh đái tháo đường: các nghiên cứu cho thấy đái tháo đường song song với tăng gấp đôi nguy cơ HCC. 

- Béo phì: béo phì làm tăng nguy cơ một vài loại ung thư, bao gồm ung thư nội mạc tử cung, ung thư vú sau mãn kinh, ung thư đại tràng và gần đây hơn là tăng nguy cơ ung thư gan. Sự phát triển của bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu có thể giải thích cho vài mối liên quan giữa béo phì và HCC. 

- Thuốc lá: một phân tích tổng hợp cho thấy những người đang hút thuốc có khả năng sẽ bị ung thư gan nhiều hơn 56% so với những người không hút.

- Độc tố aflatoxin B1 của nấm Aspergillus flavus có trong các loại ngũ cốc bị mốc như gạo, đậu phộng, bắp được xem là tác nhân quan trọng của ung thư gan ở các nước kém phát triển.

Tầm soát và phòng ngừa ung thư gan

- Ở những người bị xơ gan nên thường xuyên tái khám, xét nghiệm ngay cả khi chưa có các triệu chứng.

- Siêu âm: siêu âm gan 6-12 tháng/lần để phát hiện ung thư gan ở giai đoạn sớm nhất có thể được. Khi thấy một nhân phát triển ở gan, có thể làm thêm các thử nghiệm khác hoặc kiểm soát thường xuyên hơn để xác định chẩn đoán. 

- Nhiều trường hợp bị HCC có nghiện rượu nặng hoặc nhiễm HCV hay HBV mạn tính cần được kiểm soát các phơi nhiễm này. 

- Tiêm chủng viêm gan B: việc tiêm chủng thường quy cho trẻ em chống HBV được chỉ định ở nhiều nước. Cũng cần tiêm chủng cho các trẻ lớn hơn và trẻ vị thành niên trước đó chưa được tiêm phòng cũng như cho cả người lớn có nguy cơ nhiễm HBV.

- Tránh HCV: từ năm 1992, truyền máu ở Hoa Kỳ được kiểm tra loại trừ HCV nên đã giảm rất nhiều nguy cơ nhiễm do truyền máu. Cho đến nay, chưa có vắc-xin chống HCV.

- Hạn chế uống rượu: khuyến cáo không dùng quá 2 đơn vị rượu mỗi ngày cho nam giới và quá 1 đơn vị cho phụ nữ. Người bị viêm gan hay một bệnh khác của gan phải bỏ rượu hoàn toàn.

- Điều trị tốt bệnh viêm gan mạn tính để hạn chế tiến trình dẫn đến xơ gan. 

- Phòng ngừa và điều trị bệnh gan nhiễm mỡ. 

- Dù các yếu tố nguy cơ quan trọng của ung thư gan đã được xác định nhưng vẫn có nhiều người có các yếu tố nguy cơ nhưng không bao giờ trở thành ung thư gan. Vì vậy, thay đổi lối sống cũng được xem là một giải pháp phòng ngừa ung thư gan hữu hiệu.

 ThS-BS Võ Ngọc Quốc Minh (Bệnh viện Đại học Y Dược TP.HCM)