Tranh cãi quanh 'song lang' hay 'song loan'?

Như lời đạo diễn Leon Quang Lê thì phim liên quan mật thiết đến cải lương, dẫn đến những cuộc tranh luận quanh câu hỏi: tại sao lại “song lang”. Tên gọi này có đúng với loại nhạc cụ sử dụng trong nghệ thuật cải lương?

Câu chuyện trong Song lang còn nói về hai người đàn ông, không chỉ về một nhạc cụ

Có ý kiến cho rằng, “song lang” từ “minh lang” mà ra. Từ điển Hán Việt của Thiều Chửu giải thích: “Minh lang là cái gõ cá, cái phách của người đánh cá, dùng để gõ mà đánh cá”. Từ đó, người ta liên hệ đến bộ gõ song lang trong dàn nhạc cổ. Lại có ý kiến cho rằng, song lang là do “song loan” nói trại mà thành và bị phản bác.

Trước khi lý giải sâu hơn, ta cần hiểu “song loan” chính là phách. Từ điển nghệ thuật hát bội Việt Nam (nhà xuất bản Khoa học Xã hội, 1998) do Nguyễn Lộc chủ biên, giải thích: “Phách, còn gọi sanh, song loan, một nhạc khí gõ, gồm có bàn phách, lá phách, tay ba”.

Và “Khi cả tay ba và hai lá phách cùng gõ xuống bàn phách thì tiếng phách nghe hơi thô nhưng khỏe chắc. Trong hát bội, phách giữ nhịp tiết tấu, tiếng nhà nghề gọi là nhịp trường canh” (tr.450).

Từ điển Việt Nam (1970) của Lê Văn Đức cũng cho biết: “Nhịp đôi, hai nhịp liền nhau trong bản đàn: nhịp song loan” (tr.1299).

Như vậy, song loan là một từ đã được ghi nhận, có khi còn gọi là phệt. Nhà nghiên cứu Tuần Lý Huỳnh Khắc Dụng giải thích trong công trình Hát bội (Kim Lai ấn quán xuất bản năm 1970): “Sanh hay phệt hay phách là hai miếng tầm vông dùng để nhịp câu lối hoặc để khắc trong đêm khuya quân lính đi tuần” (tr.274). Song loan là loại nhạc cụ không thể thiếu trong đờn ca tài tử nói chung, dùng để gõ nhịp, giữ trường canh.

Trong Phương ngữ Nam bộ (nhà xuất bản Hội Nhà văn, 2014), nhà nghiên cứu Nam Chi Bùi Thanh Kiên đã căn cứ tài liệu Góp nhặt vài nét văn hóa dân gian Nam bộ của Đỗ Văn Đông (nhà xuất bản Văn hóa - Văn nghệ, 2008), giải thích: “Trên hai mảnh gỗ này có khắc, chạm mỗi bên một hình con chim loan, cho nên nó được gọi là song loan. Sau này, người ta thôi dùng gỗ tròn moi rỗng, có cần đạp, giao cho người đàn kìm giữ nhịp khỏi mất một người cầm nhịp riêng. Người bình dân Nam bộ nói song loan thành song lang, rồi quen dùng như vậy cho tới ngày nay” (tr.1254).

Cách lý giải này, có người không đồng thuận: “Người miền Nam chỉ nói chệch “loan” thành “lon”, chứ không bao giờ chệch thành “lan/lang”. Phải thế không? Theo các quy tắc biến âm phổ biến ở Nam bộ, “an” chệch thành “ơn”: “Có cha có mẹ thì hơn/ Không cha không mẹ như đờn dứt dây”; “an” thành “ươn”: “Liệu bề đát được thì đươn/ Đừng gây rồi bỏ thế thường cười chê”; “ân” thành “ưng”: “Chèo ghe sợ sấu cắn chưn/ Xuống bưng sợ đỉa, lên rừng sợ ma”; “uyền” thành “oàng”: “Tam cang em hỏi bạn chung thoàn/ Rủi chẳng may sóng gió lớn chìm thoàn anh vớt ai?”…

Cách giải thích của nhà nghiên cứu Đỗ Văn Đông không hề vô lý. Trong trường “oan” (loan) trở thành “ang” (lang), chính là sự biến âm theo lối chuyển đổi khuôn vần, chẳng hạn, xềnh xoàng/ xình xàng; nhấp nhoáng/ nhấp nháng; choảnh chọe/ chảnh chọe; hoành thánh/ mành thánh; loạng quạng/ lạng quạng… “Oan” (loan) trở thành “ang” (lang) nằm trong trường hợp này. Nghĩa là nó không tuân theo “quy tắc” biến âm quen thuộc trong tiếng nói nói chung của người Nam bộ. Đơn giản, chỉ do ban đầu có người sử dụng và cảm thấy hợp lý nên dần dần nó được cộng đồng chấp nhận.

Xin nêu thêm vài ví dụ: ban đầu là hát bộ, hiểu theo nghĩa cử chỉ, đi đứng, điệu bộ, nhưng rồi người ta chấp nhận hát bội/trò bội, với nghĩa như Đại Nam quấc âm tự vị (1895) giải thích là ca hát, đám hát, ban hát.

Tương tự, hát chèo từ trào mà ra - trào là cười cợt, giễu cợt. Cũng có ý kiến cho rằng, chèo từ chầu, nhưng rồi cộng đồng chỉ chấp nhận chèo và quên đi tên gọi ban đầu. Bộ thành bội; trào/chầu thành chèo cũng không theo quy tắc về biến âm thông thường và được chấp nhận, huống gì “oan” trở thành “ang” là sự biến đổi theo khuôn vần như nêu trên.

Song lang được chấp nhận hoán đổi cho song lan/song loan cũng hợp lý. Hơn thế, xin đừng quên, một khi tranh luận về tựa phim cụ thể, dứt khoát, không thể tách khỏi nội dung của nó. Với Song lang, ngoài yếu tố thay thế nhạc cụ song loan, nếu nó còn ngụ ý về câu chuyện của hai người đàn ông cũng có sao. 

Lê Minh Quốc