TPHCM: Những tên gọi mới gắn liền lịch sử vùng đất, mở hướng phát triển tương lai

Giữ hồn phố cũ giữa lòng đô thị

UBND quận 1 xây dựng phương án sáp nhập, sắp xếp đơn vị hành chính từ 10 phường của quận thành 4 phường, với tên gọi phường Tân Định, Sài Gòn, Bến Thành, Cầu Ông Lãnh.

Trong đó, phường Sài Gòn được xác lập ranh giới bao gồm khu phố 1 phường Nguyễn Thái Bình, phần diện tích của phường Đa Kao và toàn bộ diện tích phường Bến Nghé. Phường Sài Gòn giới hạn bởi các tuyến đường: Hoàng Sa, Nguyễn Đình Chiểu, Hai Bà Trưng, Nguyễn Thị Minh Khai, Nam Kỳ Khởi Nghĩa, Võ Văn Kiệt, Tôn Đức Thắng và rạch Nhiêu Lộc - Thị Nghè. Phường có tổng diện tích hơn 3km2 và quy mô dân số 47.022 người.

Phường Sài Gòn mới có phần lớn vị trí hướng ra sông Sài Gòn, gắn với lịch sử sông nước và quá trình hình thành, phát triển của đô thị Sài Gòn - Gia Định - Ảnh: Nguyễn Quang

Theo lãnh đạo UBND quận 1, việc đề xuất đặt tên đơn vị hành chính mới là phường Sài Gòn dựa trên cơ sở đặc điểm lịch sử - văn hóa, vị trí địa lý và yếu tố nhận diện đô thị. Tên gọi Sài Gòn có nhiều giả thuyết, tuy nhiên phổ biến nhất là từ cách gọi của người Khơ Me về một loài cây bông gòn (prey nokor - rừng cây gòn). Theo thời gian, âm “prey nokor” dần biến âm thành “Sài Gòn”. Tên gọi này chính thức hóa khi chúa Nguyễn Ánh xây dựng thành Gia Định.

Sài Gòn - TPHCM có lịch sử quản lý hành chính hơn 300 năm, từ năm 1698 khi Nguyễn Hữu Cảnh lập nên Phủ Gia Định. Trải qua thời gian đó, nơi đây có nhiều tên gọi khác nhau dùng để chỉ toàn bộ vùng đất hoặc một khu bộ phận như Sài Gòn, Chợ Lớn, Gia Định, Bến Nghé, Phan Yên, Phiên An. Trong đó, Sài Gòn là tên gọi phổ biến nhất trong quản lý hành chính cũng như đời sống văn hóa cộng đồng. Đến năm 1976, tên gọi TPHCM được dùng để đặt tên cho thành phố Sài Gòn - Gia Định.

Như vậy, “Sài Gòn” là tên gọi đã gắn liền với vùng đất này trước khi chính thức mang tên TPHCM sau năm 1975; là biểu tượng văn hóa - lịch sử lâu đời, gắn với ký ức và tâm thức của nhiều thế hệ cư dân đô thị; là tên gọi được sử dụng rộng rãi trong văn học, nghệ thuật, đời sống sinh hoạt thường ngày, có sức lan tỏa và dễ nhận diện ở trong nước lẫn quốc tế.

UBND quận 5 cũng dự kiến sắp xếp, sáp nhập 10 phường hiện hữu thành 3 phường, lấy tên các địa danh nổi tiếng như An Đông, Chợ Lớn, Chợ Quán. Quận Bình Thạnh sẽ giảm từ 15 phường còn 5 phường, trong đó, phường Gia Định được hình thành trên cơ sở sáp nhập phường 1, 2, 7 và 17.

Theo tiến sĩ Nguyễn Thành Nam - Học viện Cán bộ TPHCM - Chợ Lớn không chỉ là một địa danh quen thuộc, mà còn là một phần máu thịt trong ký ức đô thị của người Sài Gòn - TPHCM. Tên gọi “Chợ Lớn” bắt nguồn từ khu chợ lớn nhất của người Hoa ở vùng đất này, hình thành từ cuối thế kỷ XVII khi cộng đồng người Minh Hương đến định cư và buôn bán sầm uất bên bờ rạch Bến Nghé. Trải qua bao biến thiên lịch sử, Chợ Lớn từng là một đô thị riêng biệt - thành phố Chợ Lớn - rồi sau này sáp nhập vào Sài Gòn. Tên gọi “Chợ Lớn” không chỉ gợi nhớ về một trung tâm giao thương nhộn nhịp, mà còn là biểu tượng cho sự giao thoa văn hóa Việt - Hoa đặc sắc. Trong đời sống hôm nay, cái tên Chợ Lớn vẫn được người dân dùng phổ biến, hiện diện trong văn hóa, nghệ thuật và tâm thức cộng đồng, như một lớp trầm tích văn hóa không thể thay thế giữa dòng chảy hiện đại của đô thị.

Còn Gia Định là tên gọi hành chính xuất hiện từ năm 1698 khi Nguyễn Hữu Cảnh thay mặt chúa Nguyễn vào Nam lập phủ, đánh dấu sự xác lập chủ quyền của người Việt trên vùng đất phương Nam. Tên gọi này mang ý nghĩa “vùng đất yên ổn, an cư”.

Theo ông Nguyễn Thành Nam, ngày nay, danh xưng Chợ Lớn, Sài Gòn, Gia Định đều không còn là địa danh trên bản đồ hành chính. Tuy nhiên, dân gian vẫn xem khu vực ngã tư Nguyễn Huệ - Lê Lợi là tâm điểm của Sài Gòn; khu vực buôn bán tấp nập, nơi có nhiều người Hoa sinh sống ở quận 5, quận 6 là trung tâm Chợ Lớn; và Gia Định vẫn là một ký ức địa lý - lịch sử gắn với vùng đất phía Bắc - Tây Bắc TPHCM.

Trân trọng lịch sử để hướng tới tương lai

Lãnh đạo UBND quận 1 nhìn nhận, với vị trí đắc địa, phường Sài Gòn mới có hơn 3/4 chu vi tiếp giáp kênh, sông (cụ thể giáp rạch Thị Nghè ở hướng bắc, rạch Tàu Hũ hướng nam và sông Sài Gòn ở hướng đông), có các trục đường phát triển thương mại dịch vụ quan trọng như Nguyễn Huệ, Đồng Khởi, Lê Lợi, Hai Bà Trưng, Hàm Nghi… Đặc biệt, tuyến phố đi bộ Nguyễn Huệ không chỉ là trục giao thông quan trọng mà còn là không gian công cộng sôi động, thu hút lượng lớn người dân và khách du lịch mỗi ngày. Phường có tuyến đường Đồng Khởi và Lê Lợi là 2 tuyến phố gắn liền với hình ảnh “Sài Gòn” với các địa điểm văn hóa - lịch sử như Nhà hát Thành phố, Bưu điện Trung tâm, Nhà thờ Đức Bà.

Phường Sài Gòn có phần lớn vị trí hướng ra sông Sài Gòn, đây là một vị trí mang yếu tố lịch sử sông nước gắn với người dân của quận 1 nói riêng và TPHCM nói chung. Ở đây, bến Bạch Đằng và sông Sài Gòn là trục cảnh quan lịch sử gắn liền với quá trình hình thành và phát triển của đô thị Sài Gòn - Gia Định. Bên cạnh đó, tại khu vực này trước đây có cảng và xưởng Ba Son, không chỉ là nơi sửa chữa và đóng mới tàu thuyền lớn đầu tiên ở Nam Kỳ, mà còn là địa điểm đặc biệt gắn liền với hoạt động cách mạng của người thanh niên yêu nước Nguyễn Tất Thành, sau này là Chủ tịch Hồ Chí Minh kính yêu và phong trào công nhân Sài Gòn - Chợ Lớn trong những năm đầu thế kỷ XX.

Phường Sài Gòn mới sẽ bao gồm toàn bộ phường Bến Nghé là phường trung tâm của quận 1, đứng đầu 10 phường về thu ngân sách; có nhiều cơ quan trung ương, thành phố, tổng lãnh sự quán các nước trú đóng, đều là những địa điểm trọng yếu cần được bảo vệ; là trung tâm thương mại, dịch vụ lớn của thành phố. Đây cũng là nơi thường xuyên diễn ra các hoạt động lễ, hội lớn của trung ương và thành phố.

Ông Lê Duy Thống - nguyên Phó vụ trưởng Vụ Nghiên cứu, Ban Dân vận Trung ương - nhìn nhận, giữ lại những tên gọi gắn với lịch sử vùng đất như Sài Gòn, Gia Định, Chợ Lớn không chỉ là sự sắp xếp hành chính mà còn chạm đến trái tim, tâm tư, tình cảm, tiềm thức của mỗi người dân thành phố. Đặc biệt, khu vực vùng lõi quận 1 mang tên một biểu tượng văn hóa - lịch sử như “Sài Gòn” là phù hợp. Phường Sài Gòn là tên gọi xứng đáng cho “trái tim” đô thị. “Sài Gòn” là tên gọi quen thuộc, phổ biến trong cộng đồng cư dân và khách quốc tế, góp phần thuận tiện trong công tác quảng bá hình ảnh đô thị, phát triển du lịch, dịch vụ và kinh tế địa phương. Việc đặt tên phường Sài Gòn mang ý nghĩa chiều sâu lịch sử, đó là sự gắn kết giữa truyền thống và hiện đại, là cầu nối về lòng tự hào, ý thức về cội nguồn, về trách nhiệm tiếp nối những di sản văn hóa với tương lai năng động.

Theo ông, giữ gìn những cái tên Sài Gòn, Gia Định, Chợ Lớn là gìn giữ ký ức đô thị, phát huy giá trị lịch sử, thể hiện sự trân trọng đối với lịch sử vùng đất này, góp phần gìn giữ bản sắc địa phương trong quá trình đô thị hóa và phát triển. Những cái tên này đã nằm sâu trong tiềm thức người dân nên dễ nhận diện, thuận tiện trong quản lý.

“Những tên gọi này không chỉ khơi dậy ký ức thân quen, gần gũi với bao thế hệ người dân mà còn khẳng định bản sắc độc đáo của TPHCM - một thành phố trẻ trung nhưng giàu di sản, luôn biết trân trọng cội nguồn trong hành trình phát triển của thành phố. Trong quá trình sắp xếp, vẽ lại bản đồ hành chính, việc trân trọng, gìn giữ những cái tên gắn với lịch sử vùng đất sẽ là sự kết nối giữa quá khứ với hiện tại để hướng tới tương lai, thúc đẩy TPHCM tiếp tục phát triển mạnh mẽ” - ông Lê Duy Thống nhìn nhận.

Minh Linh