Thức uống ngày xưa hay cái cớ để gặp nhau?

Người ta uống nước để giải cơn khát. Đến lúc nào đó, nước giải khát với nhiều cách chế biến khác nhau trở thành thú vui thưởng thức, bổ sung chất bổ dưỡng cho cơ thể, giúp vượt qua cơn khó chịu hoặc chỉ là cái cớ để gặp nhau. 

Khoảng năm 1934, ở Sài Gòn có bán một loại nước uống giải khát độc đáo, được quảng cáo nhiều trên các tờ nhật báo có tiếng ở Sài Gòn lúc đó như nhật báo Sài Gòn, nhật báo Công Luận cho đến năm 1938. Đó là một loại nước giải khát có tên Antésite của nhà bào chế Normale. Đây là thức uống công nghiệp. 

Quầy bán sinh tố được trưng bày khá bắt mắt

Thứ nước uống này được quảng cáo là tốt cho sức khỏe, không có cồn, thơm ngon, làm toàn bằng tinh chất của các vị cam thảo, Thạch long đởm và các cây có hương liệu. Người dùng mua về nhỏ vài giọt vào ly chứa một lít nước, múc một muỗng cà phê pha vào là có một loại nước được đánh giá là rất bổ, giúp cho sự tiêu hóa, trị các chứng sốt rét, thích hợp cho các xứ thuộc địa và đã được dùng ở Algérie, Tunisie, Maroc... Loại nước cô đặc này đựng trong hộp nhỏ, pha được từ 30 đến 80 lít nước, bán ở các tiệm tạp hóa, tiệm bán thực phẩm. Có thể mua qua bưu điện nếu gửi 5 quan đến nhà bào chế tận bên Pháp sẽ nhận được nước tinh chất pha được 30 đến 40 lít nước giải khát mà không tốn cước.

Trước đó, trên Hà Thành ngọ báo ở xứ Bắc từ năm 1932 đã quảng cáo loại nước này, giới thiệu chi tiết hơn là nước pha ra có màu vàng trong như rượu bia, không dùng màu hóa học, có bốn mùi chanh, bạc hà, hồi và cam. Rải rác trên các báo Thanh Nghệ Tĩnh tân văn năm 1934 có thấy giới thiệu bán ở Vinh và Nha Trang.

Xe bán nước giải khát sẽ phục vụ thực khách tận nơi

Người Việt thời điểm thập niên 1930 đã quen thuộc với các thứ thức uống công nghiệp. Bia Larue vào Đông Dương khoảng năm 1927 với nhãn hiệu hình con cọp in trên chai do hãng B.G.I sản xuất và nhanh chóng chinh phục khẩu vị người dùng. Hãng bia và các đại lý đã bỏ tiền ra không ít quảng cáo trên báo, tuy nhiên khi đọc ô quảng cáo về loại bia này trên báo Công Luận, số 7278, ra ngày 17/11/1936, mới thấy có điều đáng ngạc nhiên. Trên ô quảng cáo “Lời người không sai”, sau khi dẫn hai câu thơ chữ Hán với nghĩa là “uống rượu, dầu cho có say đi nữa cũng đỡ buồn, câu dưới nói có rượu nên say, say đâu có chết”, lời giới thiệu cho là: “Song rượu đời nay chẳng những là không say mà thôi, mà lại còn bổ dưỡng, hay ho nhiều chỗ, khoái là khác. Rượu gì mà khoái dữ vậy. Rượu La-ve Larue, chứ rượu gì!”.

Anh lớn nhất của tôi, sinh ra đầu thập niên 1940 kể là con nít thời đó rất thích món nước đá bào và xi-rô đá nhận. Nước đá bào bỏ vô ly, chế vào nước xi-rô, nước lạnh rồi dùng muỗng quậy là uống được, mát và thơm ngọt mùi xi-rô. Còn xi-rô đá nhận như một loại kem đá, cũng dùng nước đá bào vô ly cho vun cao, rồi dùng tay đè xuống nén chặt lại rồi chế xi-rô lên trên. Xong lấy cục xi-rô ra cầm tay, vừa đi vừa mút chất xi-rô ngọt lịm, lạnh ngắt. Đứa con nít nào chịu lạnh dở thì cứ để trong ly, mút dần cho đến khi hết xi-rô thì trút ra hút đến khi cục đá nhận trở lại trắng xát.  

Nhà văn Nguyễn Vỹ nhắc lại kỷ niệm nhỏ trong bộ tiểu thuyết Tuấn, chàng trai nước Việt. Đó là lần nhân vật chính trong sách là Tuấn, hiện thân của nhà văn, vào Sài Gòn năm 1936, được mời ăn bánh đập và uống nước sá xị, thứ nước có cái tên kỳ dị mà anh chưa bao giờ thấy ở Hà Nội thời đó. Sau này, anh tìm hiểu mới biết danh từ “sá xị” rất “Ba Tàu” đó lại chính là danh từ Pháp “Salsepareille” do người Hoa Chợ Lớn phiên âm ra.

Quầy bán đồ giải khát ở Sài Gòn có đủ bia, rượu

Chín năm sau đó, năm 1945, khi vào lại Sài Gòn anh tìm lại món bánh đập yêu thích nhưng không có và đành tìm lại dư hương cũ, bằng cách vào Chợ Lớn uống sá xị. Thứ nước uống ngoại lai này đi vào văn chương bằng cách giản dị và nhiều cảm xúc vậy đó.
Cuối thập niên 1940, thức uống cho người bình dân, nhất là đám học trò không có nhiều chọn lựa, vẫn là đá nhận, đá bào và một thứ chè phổ biến thường được bán chung với đá nhận, đá bào là chè đậu đỏ bánh lọt ăn với nước dừa đường cát. Sá xị không mấy khi được uống, vì mắc hơn các thứ nước khác, trừ khi ai đó bị khó tiêu sẽ được khuyên ra đề-pô mua sá xị uống cho “dễ tiêu” vì sẽ ợ hơi ra.

Món cà-rem, đông đá các loại nước xi-rô hay chè đậu xanh, xắt thành từng miếng vuông hay chữ nhật, hơi lạnh tỏa ra cho đến khi cục cà-rem tan dần, phải ăn cho kịp trước khi nó tan. Thời gian này đã có món gọi là “kem bột” nấu bằng sữa cho đông dần, múc ra bằng muỗng bỏ vào cái bánh ốc quế. Loại kem này, bán dạo cho học trò, từ một ông đẩy xe có đặt cái thùng kem tròn kín mít, thường múc kem bỏ vào một loại bánh không “sang” bằng bánh ốc quế làm bằng bột mì mà loại bánh bột gì đó xốp hơn, nhuộm màu xanh đỏ, trắng và cũng có chóp nhọn phía dưới để cầm. “Kem bột” thời đó, mùi vị đơn điệu, không ngon bằng kem ly bây giờ. Nó đã có ở Sài Gòn từ lúc đó và có thể sớm hơn do người Pháp đưa vào xứ thuộc địa, không hẳn do người Bắc mang vào từ năm 1954 như có người khẳng định. Lúc đó, không hiểu sao nước mía không thấy phổ biến như từ thập niên 1960.

Thế hệ đầu 6X chúng tôi lớn lên thèm uống chai nước ngọt hiệu Con Cọp của hãng B.G.I của Pháp, nhãn hiệu bóng đen đầu con cọp. Đám con nít xem báo thấy hình chai nước ngọt mà thèm, nhớ câu thơ quảng cáo: “Nước ngọt Con Cọp ở đâu/ Đấy là khỏe mạnh sống lâu yêu đời”, hoặc: “Nước ngọt Con Cọp, hoan hô!/ Với chai “hỏa tiễn” điểm tô cuộc đời/ Thêm vui, thêm đẹp, thêm tươi!”. (Chai hỏa tiễn là loại chai có hình thuôn nhỏ ở đầu như hỏa tiễn, vẽ hình hai đứa bé cỡi lên đang phóng đi).

Thường má cho tiền mua hai chai sá xị Con Cọp, về khui ra trút nước vào cái ca lớn bằng inox nhập của Mỹ bỏ sẵn đá lạnh, rót dần ra ly uống, ợ một cái cho đã và thế nào cũng bị la. Có khi là nước cam Bireley’s, nước cam và sá xị hiệu con nai của hãng Phương Toàn trong Chợ Lớn. Uống xong, đám con nít lượm lại mấy cái nắp khoén sắt có in nhãn hiệu. Sau khi gỡ miếng màu nâu xốp lót phía trong nắp khoén, cùng nhau lấy búa đập cho dẹp ra để làm “tiền” chơi trò ăn thua. Còn chai thủy tinh thì cất vô trong góc, khi nào ba má sai thì nhanh chân đi đổi, chỉ hai chai sá xị chứ không được nhiều.

Các thức uống khác đã trở nên phong phú từ thập niên 1960, từ sương sâm, sương sáo, nước mía, các loại chè… Khi người Mỹ vào miền Nam thì có thêm nước Coca đóng chai thủy tinh cao hơn chai sá xị, hơi ga rất nồng uống vào xông “lên tới óc”. Ngoài ra còn có bột pha nước nho và nước cam hiệu Tang đựng trong hũ thủy tinh, pha nước uống khá ngon.      

Sau năm 1975, các loại nước đóng chai ít dần và biến mất. Người lớn, trẻ em quay lại uống sương sâm, sương sáo, chè nấu với đường tán… đôi khi thèm uống nước sá xị có ga mà không biết đào đâu ra. Má tôi buổi chiều nghỉ bán, hay mua mít hay nhãn nấu với nước đường cho con uống và bán cho con nít trong xóm kiếm tiền chợ. Bà cũng làm sương sa hột lựu bằng bột năng nhào, pha màu thực phẩm rồi hấp chín, đặt trên mảnh vải mùng cho rút nước rồi xắt cỡ hạt lựu. Khi đem luộc, những viên bột trở nên trong veo, có nhân đỏ, xanh bên trong như hạt lựu. Nước đường nấu lên, pha thêm nước hoa chuối, nước cốt dừa, bỏ hạt lựu vào ăn cùng nước đá rất ngon.

Ăn theo thuở ở theo thời, đó là thức uống ngon nhất mà chúng tôi nhớ mãi đến giờ, vừa nhấm nháp thứ nước mát ngọt đó vừa chọc ghẹo nhau bằng câu vè: “Sáng sớm sương xuống, Xã Xệ xuống xuồng sang sông. Xã Xệ xực sương sâm, sương sa, sương sáo. Xực xong, Xã Xệ xuống sông… sèèè!”. 

Phạm Công Luận