Thơ viết bằng thổ ngữ: Muốn hiểu phải có... phiên dịch

“Quê nhà ở tận đâu đâu/ Gặp đồng hương nhớ nôn nao quê nhà/ Ở gần đây chứ đâu xa/ Nghe giọng nói gặp quê nhà vậy thôi”. Lúc đọc tập thơ (nhà xuất bản Thanh Niên) của đồng nghiệp Ngọc Hồ, tôi sực nhớ đến câu thơ viết đã lâu về một sự đồng cảm, một tình yêu dành cho quê nhà từ lời ăn tiếng nói/giọng nói của người đồng hương. Chắc chắn sẽ có không ít người Quảng Trị sống xa quê, khi đọc tập thơ này, sẽ cười òa lên, rồi có lúc rưng rưng, lặng nhớ về nơi chôn rau cắt rốn.

Việc sử dụng ngôn ngữ địa phương trong thơ không hiếm. Nhà thơ Nam Trân viết: “Ai eng chè đậu doáng/ Ai eng đậu hảu không?/ Ai eng hột dịt lộn/ Ai ít ngọt? Xôi hông...?”. Nguyễn Nhật Ánh viết: “Quà xuân, tau nhét vô trong thụng/ Xí nữa gặp mi, tau lấy ra/ Còn y nguy đó, răng mà mất/ Rủi mất thì tau sắm lại quà...”; hoặc Mường Mán dùng tiếng Huế: “Chim vỗ cánh nắng phai rồi đó/ Về đi thôi o nớ chiều rồi/ Ngó làm chi mây trắng xa xôi/ Mắt buồn quá chao ơi là tội”… Nhưng, với Eng về Quảng Trị đi eng, dứt khoát phải có người… phiên dịch, bằng không ta sẽ ngắc ngứ, khó có thể đoán đúng nghĩa.

Ví dụ trong bài Tiễn eng, tác giả viết: “Eng đi thăm thẳm xa mù/ Trùng khơi riêng một kẹng dù ôm eng/ Một đời vi vút trời xeng/ Một hôm biến động trùm queng lộ ngồi/ Kẹng dù bung trữa lưng trời/ Một người ở lại, một người ra đi”. Nếu ai đó, người Sài Gòn chẳng hạn, tình cờ nghe chàng/nàng thổ lộ, tâm tình như trên ắt ngẩn tò te vì tưởng họ đang sử dụng “mật ngữ”. Có lẽ cũng tự biết, nên dưới mỗi bài thơ, tác giả đều chú thích chu đáo. Eng: anh; kẹng: cánh; xeng: xanh; lộ: chỗ; queng: quanh; trữa: giữa…

Các thổ âm, thổ ngữ này là “thách thức” cho người thưởng thức thơ, nếu họ không sinh ra ở Quảng Trị; ngược lại, với người Quảng Trị, là dịp để họ sống lại với hơi thở đất đai, hồn quê đã gắn bó từ trong máu thịt.

Có một điều rất lạ: tiếng Quảng Trị như nằm ngoài cách gọi sự vật/sự việc của cư dân dọc theo cách tỉnh miền Trung? Tiếng nói Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Nam, Huế… dù dị biệt vẫn có sự tương đồng. Nguýt: lườm; côi: trên; trẹt: cái mẹt; bưa: đã đời, ngán; tê: kia… Quảng Trị khác hẳn. Trong thơ Ngọc Hồ là trùng trùng lớp lớp các từ lạ hoắc. Đã thế, Ngọc Hồ còn cho biết: “Người Quảng Trị phát âm “uân” thành “unh”, âm “uât” thành “uch”, âm “nh” thành “d”…”.

Thú thật, khi đọc Eng về Quảng Trị đi eng, tôi như lạc vào mê hồn trận, khó có thể hiểu hết nghĩa của từng câu thơ; rồi đọc lại, suy đoán ra ít nhiều. Có lẽ do cách phát âm của người Quảng Trị “nặng” quá chăng? Đến với thơ, mỗi người có một cách tiếp nhận khác nhau. Với tôi, đây sẽ là cuốn sách “gối đầu giường” khi cần tham khảo về… tiếng Quảng Trị.

Trước đây, các ông Trần Hữu Thung đã viết sách giải thích tiếng Hà Tĩnh, Bùi Minh Đức cũng giải thích tiếng Huế, rồi ông Trần Huiền Ân lại viết về tiếng Phú Yên… chợt nghĩ tại sao Ngọc Hồ không “thừa thắng xông lên” - làm luôn quyển sách giải thích tiếng Quảng Trị. Việc làm này cần thiết lắm chứ. Còn bây giờ, Eng về Quảng Trị đi eng là tập thơ thể hiện thành công về “đặc sản” thổ âm, thổ ngữ Quảng Trị. 

Lê Minh Quốc