Nobel Y Sinh 2018: Liệu pháp miễn dịch là 'lối thoát hiểm' của bệnh ung thư?

Giải thưởng Nobel Y Sinh năm 2018 trao cho công trình nghiên cứu về liệu pháp miễn dịch điều trị bệnh ung thư. Phải chăng người bệnh ung thư đã có được "lối thoát hiểm" là liệu pháp miễn dịch?

* Phóng viên: Thưa bác sĩ, những phương pháp điều trị ung thư hiện nay có gì chưa hoàn hảo?

- BS Phạm Nguyên Quý: Những phương pháp kinh điển tiêu diệt khối u như: xạ trị, hóa trị chủ yếu dựa trên nguyên tắc tấn công vào các phương tiện sinh trưởng, sinh sản của tế bào. 

Như trong hóa trị, nguyên lý này là cơ sở của việc truyền thuốc gây độc cho tế bào. Một đợt hóa trị diễn ra vài ngày và nghỉ 2-3 tuần rồi truyền thuốc tiếp. Cơ thể sẽ hồi phục trong 2-3 tuần đó để chuẩn bị trận đánh kế tiếp. Sau vài đợt như vậy, khối u sẽ teo nhỏ đi và bệnh được kiểm soát.

Lý thuyết là vậy nhưng thật ra có nhiều loại ung thư khác nhau và độ nhạy với các loại thuốc cũng khác nhau. Có nhiều loại ung thư rất nhạy với hóa trị như: ung thư hạch bạch huyết (lymphoma), u tế bào mầm tinh (germinoma),… nhưng cũng có những loại kém nhạy hơn; khi đó hiệu quả điều trị không cao.

Tiến sĩ, bác sĩ Phạm Nguyên Quý, trường ĐH Kyoto, Nhật Bản

* Như vậy, có phải chỉ cần nhận diện được tế bào ung thư là có thể tiêu diệt được nó?

- Ung thư là một dạng bệnh xảy ra trong cơ thể con người, vốn là tập hợp của hàng tỷ tế bào nhỏ li ti với công việc/chức năng khác nhau. Những tế bào ung thư tăng sinh không kiểm soát, tạo thành những khối u bề thế chiếm hết đất sống và chất dinh dưỡng của tế bào thường. Cơ thể suy yếu kiệt quệ vì tế bào lành chẳng cạnh tranh lại.

Cốt lõi của vấn đề vẫn nằm ở chỗ rất khó phân biệt tế bào ung thư với tế bào thường. Nhưng nhờ tiến bộ khoa học, người ta phát hiện thêm nhiều đặc tính khác biệt của khối u để nhắm đích tấn công chuẩn xác hơn, ít ảnh hưởng tới tế bào thường hơn. 

Tuy nhiên, có một hiện tượng lạ không có lời giải suốt vài chục năm qua là trong khối u có khá nhiều tế bào miễn dịch xâm nhập vào nhưng lại ở trạng thái bất hoạt. 

Cơ chế tấn công tế bào ung thư của liệu pháp miễn dịch

* Công trình đoạt giải Nobel Y Sinh 2018 của 2 nhà khoa học Nhật Bản và Mỹ phải chăng đã tạo sự đột phá trong việc nhận diện và tiêu diệt tế bào ung thư?

- Giáo sư James Allison (Mỹ) và Tasuku Honjo (Nhật) là 2 người đầu tiên tìm ra nguyên nhân tại sao như vậy. 

Cụ thể hơn, đó là các tương tác tế bào liên quan tới các phân tử có tên CTLA-4 và PD-1 làm tế bào miễn dịch xem khối u như là “người nhà” và không tấn công loại trừ nữa.

Trong lâm sàng, các thuốc ức chế “giao tiếp ngầm” nói trên như nivolumab, pembrolizumab (kháng PD-1), hay ipilimumab (kháng CTLA-4)… đã được nghiên cứu phát triển dưới tên gọi chung là thuốc ức chế điểm kiểm soát miễn dịch (immune checkpoint inhibitor, ICI).

Giáo sư Tasuku Honjo (Nhật) - một trong 2 người nhận giải Nobel Y Sinh 2018.

* Như vậy, phải chăng liệu pháp miễn dịch đã được ứng dụng trong thực tế để điều trị bệnh ung thư?

- Ở nhiều loại bệnh như ung thư phổi, melanoma, ung thư thận, ung thư bàng quang, ung thư đầu mặt cổ, ung thư Hodgkin Lymphoma,…thuốc ức chế điểm kiểm soát miễn dịch (immune checkpoint inhibitor, ICI) đã chứng minh được hiệu quả tốt hơn hóa trị thông thường, được đưa vào sử dụng với chi trả từ bảo hiểm và thay đổi cục diện điều trị ung thư trên toàn thế giới chỉ trong thời gian ngắn. Gần đây, ung thư đại tràng, ung thư dạ dày, ung thư tử cung… cũng có thể được kiểm soát tốt nếu bệnh nhân có các đặc điểm sinh học phù hợp với dự đoán nhạy với thuốc miễn dịch.

* Với hiệu quả tốt hơn các phương pháp hóa trị, xạ trị, có phải thuốc miễn dịch là thần dược trị ung thư?

- Xin nhấn mạnh không phải thuốc miễn dịch này có tác dụng với tất cả các loại ung thư, hay với tất cả mọi người. Là bác sĩ có kinh nghiệm sử dụng và tham gia vài thử nghiệm lâm sàng với thuốc ức chế điểm kiểm soát miễn dịch tại Đại học Kyoto, tôi thấy vẫn còn khá nhiều bệnh nhân mà hệ miễn dịch không kích hoạt để đánh lại ung thư khi dùng thuốc này.

Hệ miễn dịch “bị trơ” hoặc quá yếu có thể do nhiều yếu tố (ví dụ, tế bào ung thư sử dụng hàng tá “thẻ bài” ru ngủ tế bào miễn dịch mà thuốc chỉ xử lý được vài cái, thuốc có thể bị lờn...). Vẫn cần thêm nhiều nghiên cứu để tìm ra nguyên nhân, từ đó chọn lọc nhóm bệnh nhân có khả năng hưởng lợi nhiều nhất từ những điều trị theo liệu pháp miễn dịch.

Giáo sư James Allison (Mỹ) - một trong 2 người nhận giải Nobel Y Sinh 2018. Ảnh: Viện Ung thư MD Anderson.

“Đánh chuột mà không vỡ bình” là mục tiêu, ước mơ không hề sai trong điều trị ung thư. Các bác sĩ và các nhà khoa học vẫn đang ngày đêm tìm tòi thêm cách mới. Để nâng cao hiệu quả điều trị, ngoài thuốc men và chiến lược phối hợp các vũ khí điều trị, bệnh nhân cần hiểu rằng cuộc chiến với ung thư là cuộc chiến với chính mình, từ việc tuân thủ phác đồ điều trị, bỏ thuốc lá rượu bia cho tới chăm chỉ tập thể dục và ăn ngủ điều độ… Tất cả những việc trên đều liên quan tới việc thay đổi chính mình. Đây là cuộc đấu tranh chống lại thói quen/tính ì của bản thân mà tế bào ung thư sợ nhất là ý chí của con người.

Trong nhiều thập kỷ, các nhà nghiên cứu đã tìm hiểu vai trò của hệ miễn dịch trong việc điều trị và phòng ngừa ung thư. Điểm kiểm soát miễn dịch có vai trò ức chế hệ miễn dịch, nhờ đó các cơ quan khỏe mạnh của cơ thể không bị hệ miễn dịch tấn công và làm tổn thương. Các tế bào ung thư sử dụng cho cơ chế này nên hệ miễn dịch không thể tấn công chúng, nhờ đó tế bào ung thư phát triển và tăng trưởng. PD-1 là một trong những điểm kiểm soát được tế bào ung thư sử dụng. Những thuốc ngăn chặn điểm kiểm soát PD-1 cho phép hệ miễn dịch nhận diện tế bào ung thư và tấn công khối u. Bệnh nhân ung thư phổi ở Việt Nam trong cơn đau đớn Sự chấp thuận của FDA vào năm 2015 cho các loại thuốc ức chế điểm kiểm soát (checkpoint inhibitor) như nivolumab (Opdivo), pembrolizumab (Keytruda), atezolizumab (Tecentriq)… đã khiến cho liệu pháp miễn dịch trở thành một chủ đề nóng. Liệu pháp miễn dịch, còn được gọi là liệu pháp sinh học, là một biện pháp điều trị ung thư nhằm thúc đẩy hàng rào bảo vệ tự nhiên của cơ thể để chống lại ung thư. Có nhiều loại liệu pháp miễn dịch khác ngoài các chất ức chế điểm kiểm soát (checkpoint inhibitor) nói trên, bao gồm các vaccine ung thư, kháng thể đơn dòng, và tế bào T chứa thụ thể kháng nguyên dạng khảm (CAR T cells). Liệu pháp miễn dịch có ít tác dụng phụ hơn là hoá trị, nhưng chúng cũng có thể nghiêm trọng. Liệu pháp miễn dịch có thể gây phản ứng da giống như phản ứng dị ứng, nhưng cũng có những tác dụng phụ khác đòi hỏi thăm khám kỹ, như viêm ruột và viêm phổi hoặc những vấn đề về nội tiết. Các nhà nghiên cứu đang cố gắng kết hợp những phương pháp khác nhau để tăng hiệu quả của liệu pháp miễn dịch, chẳng hạn như sử dụng kết hợp với các chất ức chế điểm kiểm soát miễn dịch khác, hoá trị hoặc xạ trị. Các nhà nghiên cứu cũng tìm hiểu xem liệu sử dụng liệu pháp miễn dịch kết hợp với phẫu thuật và xạ trị có thể chữa cho nhiều người hơn nữa trong giai đoạn sớm của bệnh hay không. (Bác sĩ Jyoti D. Patel, Giáo sư Y khoa và Trưởng khoa Ung bướu học lồng ngực, Đại học Chicago, Phó Tổng biên tập trang Cancer.net về mảng ung thư phổi/Tài liệu do các bác sĩ nhóm Yhocongdong.com biên dịch).

Hiếu Nguyễn (thực hiện)