Sài Gòn vọng - Đổ một ly “xây chừng” vào dĩa

Có người cho rằng kiểu uống này có từ thời Pháp thuộc, khoảng cuối thập niên 1910. Mỗi buổi sáng sớm thời đó, dân phu phen bốc vác hay phu kéo xe thường ra tiệm nước ngồi ăn sáng uống cà phê xong rồi lên đường kiếm ăn. Nhiều khi có việc phải đi ngay hay khách kêu xe kéo chạy gấp, họ đổ ly cà phê “xây chừng”^(*) ra dĩa cho mau nguội rồi húp cho nhanh. Họ cần chất cafein cho tỉnh táo nên phải uống xong ly cà phê mới lên đường được. Từ đó nảy sinh một kiểu uống cà phê kỳ lạ trên đất Sài Gòn và có thể là cả miền Nam mà người trẻ lớn lên sau này không thể tưởng tượng ra. Giả thuyết này tạm gọi là có lý.

Trước năm 1945, Sài Gòn còn yên bình. Ông Nguyễn, năm nay đã 88 tuổi, kể hồi ông còn nhỏ, dọc đường Espagne (nay là Lê Thánh Tôn) đi về hướng chợ Bến Thành có nhiều quán cà phê và điểm tâm của người Hoa. Nhiều người bắt đầu một ngày làm việc mới đều ghé vô, gọi “tài phú”^(**) mang ra nào là bánh bao, dầu cháo quẩy, bánh mì xíu mại và một ly cà phê “xây chừng”. Một số vị khách thích ngồi xổm trên chiếc ghế đẩu gỗ, cầm ly cà phê pha bằng vợt vải cho vô muỗng đường, quậy lên rồi đổ cà phê ra dĩa để húp. Húp hết lại đổ tiếp.

Lúc đó, húp cà phê trên dĩa đã hình thành một kiểu uống được ưa chuộng, một kiểu sành điệu của khách bình dân. Tuy nhiên, các tiệm cà phê cao cấp hơn một chút với nhiều khách là công chức như chuỗi tiệm Đức Thành Hưng có đờn ca tài tử của bà Lê Thị Ngọc nằm rải rác ở đường Espagne, khu Đa Kao, khu chợ Bà Chiểu hay cầu Băng Ky vẫn có nhiều khách thích uống cà phê trong ly sành nhỏ. Tiệm cà phê Nguyễn Văn Đắc ở gần chợ Bến Thành thì càng hiếm, vì đa số là khách dân “thầy” vào đây ăn bánh tây.

Năm 1954, hàng triệu đồng bào miền Bắc di cư vào Nam. Họ tròn xoe đôi mắt nhìn kiểu uống cà phê kỳ lạ như vậy và rồi nhanh chóng thích nghi, chẳng khác nào thích nghi với cái kiểu móc điếu thuốc ra bằng cách moi một lỗ dưới gói thuốc để lấy, chứ không mở từ nắp phía trên.

Vậy nhưng, không phải ai ở Sài Gòn đều thích uống cà phê kiểu ấy. Khoảng năm 1968 hay 1969, giữa đường Nguyễn Văn Thinh (nay là Mạc Thị Bưởi) có một tiệm nước khá nổi tiếng cũng của người Hoa tên Nam Quang (nay là trụ sở ngân hàng Agribank). Dân quanh vùng thích đến đó uống cà phê, ăn hủ tíu bò viên và có người thấy tiện thì đến tiệm Tồn Tâm Tế gần đó mua thuốc bắc. Cà phê ở tiệm Nam Quang bán cho khách được đổ vô dĩa nhưng vẫn có những người yêu cầu đổ vào ly thủy tinh và chủ tiệm cũng chiều theo ý khách.

Trước năm 1964 vài năm, ở khu hẻm Cao Đạt (trên đường Trần Bình Trọng, quận 5) có 2 quán cà phê quen thuộc của ông Tám Nhỏ và ông Sáu Đức. 2 quán này là nơi lui tới của soạn giả cải lương Tư Chơi. Lúc đó, ông Tư Chơi đã từ giã nghiệp cải lương một thời lừng lẫy. Thú vui của ông hồi đó là uống rượu và về xóm Cao Đạt thăm con là tay trống Huỳnh Háo, để được ngồi nơi 1 trong 2 cái quán ở xóm cũ, uống cà phê và ghi sổ trả sau khi có tiền bản quyền một tuồng cải lương nào đó. Mỗi lần đến quán, ông thường kêu cà phê vợt, đổ vào dĩa cho cháu nội húp, thêm chút bơ Bretel cho thơm, sau đó gọi cho mình 1 ly. Vị khách đặc biệt này còn đến đây cho tới năm 1964, khi ông ra đi vĩnh viễn.

Anh Đức Hoan - nhà ở hẻm Minh Chí gần Chợ Đũi trên đường Võ Văn Tần - nhớ lại: đầu thập niên 1970 lúc đang học tiểu học, nhiều sáng Chủ nhật anh được cha dẫn đến tiệm nước gần nhà của một ông người Hoa để ăn sáng vì bánh bao ở đó ngon có tiếng. Tiệm nước nằm ngay ngã tư Lê Văn Duyệt - Trần Quý Cáp (nay là Cách Mạng Tháng Tám - Võ Văn Tần) nhìn thẳng sang bên kia ngã tư là rạp hát Nam Quang, phía bên trái là Chợ Đũi. Buổi sáng, khách đến tiệm đa phần là dân lao động. Họ ngồi xổm trên cái ghế gỗ chân sắt cao, uống cà phê và ăn bánh bao.

Anh nhớ chủ tiệm bưng cà phê ra cho khách, rót đầy ly tràn hẳn ra dĩa. Anh trố mắt nhìn ông khách uống cà phê còn bưng cả dĩa lên húp, lâu lâu nghiêng ly cho cà phê tràn ra dĩa rồi uống tiếp. Không biết đó là cách uống riêng của họ hay do cà phê nóng mà uống kiểu vậy.

Thời đó, khách đến tiệm thường quen biết nhau. Họ nói chuyện to, rất thân thiện. Ăn uống xong một lát là họ đi ngay để làm việc kiếm sống. Cha anh cũng uống cà phê, chờ con ăn xong cái bánh bao, ngồi thêm một lát rồi tính tiền, trở về nhà. Cho đến năm 1974, chủ nhà đòi lại mặt bằng để mở cửa tiệm bán ti vi, radio. Ông chủ tiệm nước người Hoa không biết dọn đi đâu.

Anh nhớ vài năm sau 1975, ở cái quán cà phê cóc đầu hẻm nhà anh, có một phụ nữ khoảng hơn 60 tuổi thường ngồi uống cà phê một mình. Khác với mọi người trong quán uống cà phê trong cái ly xây chừng, sau khi pha cà phê trong ly, bà xin cái dĩa đổ cà phê ra để húp.

Tuy đã quen cảnh đó nhưng anh vẫn ngạc nhiên vì mấy năm rồi mới thấy lại cảnh này. Người trong xóm nói bà là dân Sài Gòn sinh từ thập niên 1920, mấy chục năm lưu lạc trên Tây Nguyên rồi mới trở về đây sống những năm cuối đời. Bà vẫn giữ cách uống cà phê theo kiểu cũ như hồi còn trẻ, ngồi trầm ngâm rồi lặng lẽ đứng dậy đi về. Sau này, nghe nói bà đã qua Mỹ sống. Bên đó, bà có còn giữ thói quen uống cà phê trong dĩa?

Kiểu uống cà phê ngộ nghĩnh này đến bao giờ mới kết thúc? Người bạn sống ở khu Bàn Cờ kể anh vẫn còn nhớ sau năm 1975, trên đường Nguyễn Đình Chiểu, gần tiệm ảnh Viễn Kính của bác Đinh Tiến Mậu đi tới vài căn có tiệm nước của một ông người Hoa, nằm ngay góc đường và con hẻm. Khách ở đó đa số là người quanh vùng, lui tới quán hằng ngày. Đa số họ húp cà phê dĩa, ăn bánh bao cho bữa sáng.

Cuộc sống ngày càng khó khăn, những năm từ 1976 đến 1979, khách thưa dần rồi vắng hẳn. Năm 1980, tiệm nước đóng cửa, chủ quán dọn đi đâu không biết, có người đồn ông đã ra nước ngoài. Tuy không chắc chắn điều này nhưng phải chăng đó là vệt sáng cuối cùng của thói quen “uống cà phê bằng dĩa” kỳ lạ một thời ở Sài Gòn và có thể ở cả miền Nam?

Phạm Công Luận

(*) Xây chừng: Cà phê không sữa

(**) Tài phú: Người giữ sổ sách và tiền bạc trong hiệu buôn của người Hoa