Quốc gia tử tế - bắt đầu từ đâu?

Theo kết quả khảo sát về “Chỉ số quốc gia tử tế” (Good Country Index) cách đây chưa lâu, Việt Nam được xếp thứ 124 trong tổng số 125 nước tham gia. Trong bối cảnh giáo dục hiện tại, với một “thế hệ thiên niên kỷ” (những em sinh sau năm 2000) được đánh giá là có xu hướng thích hưởng thụ hơn là cho đi, thì liệu Việt Nam có thay đổi được diện mạo của mình để trở thành một “quốc gia tử tế” hơn không?

Bắt đầu từ bậc học mầm non

“Kết quả này quả là đáng buồn, nhưng không bất ngờ. Ở một nước mà vị thanh tra Chính phủ từng nói: “Tham nhũng ở Việt Nam vẫn ổn định trong mấy năm qua” và sự vô cảm lan rộng khắp xã hội thì “chỉ số tử tế” đạt mức thấp nhất trong các nước tham gia khảo sát cũng là điều dễ hiểu”, chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan nói. Nhiều người cho rằng, xã hội thiếu tử tế và vô cảm là cái giá mà Việt Nam đang phải trả của sự phát triển quá nhanh trong mười năm trở lại đây. 

“Có nhiều bảng xếp hạng về chỉ số hạnh phúc quốc gia, nhưng theo tôi, bản báo cáo về chỉ số hạnh phúc thế giới do Liên Hợp Quốc đánh giá là hợp lý nhất. Vì bảng xếp hạng này dựa trên các yếu tố như: tổng sản phẩm quốc nội trên đầu người, tuổi thọ, phúc lợi xã hội, quyền tự do, sự hào phóng và tham nhũng”, nhà hoạt động giáo dục Giản Tư Trung cho biết.

Năm 2018, Phần Lan đã vượt lên trên để trở thành quốc gia hạnh phúc nhất thế giới, dựa trên nhiều yếu tố, chủ yếu nhờ tỷ lệ tham nhũng thấp nhất thế giới, phúc lợi xã hội tốt, hệ thống cảnh sát và ngân hàng đáng tin cậy. Ông Giản Tư Trung nói: “Xét về nguyên nhân sâu xa, Phần Lan là một cường quốc về giáo dục, nhất là giáo dục bậc mầm non và tiểu học, nghĩa là lứa tuổi từ 3-12 tuổi. Ở quốc gia này, giáo dục đã gieo năng lượng hạnh phúc trong những đứa trẻ từ 3-12 tuổi, đồng thời sự chú trọng đào tạo một thế hệ trẻ tử tế đã cắt đứt “dây thần kinh tham nhũng” từ những năm đầu cắp sách đến trường. Vì vậy, khi trưởng thành, dù ở vị trí nào hay trong một tổ chức nào, người Phần Lan cũng không nhúng tay vào tham nhũng”.

Đề cập đến việc xây dựng một quốc gia tử tế, ông Giản Tư Trung cho rằng, cần bắt tay vào đào tạo một thế hệ trẻ tử tế, giống như Phần Lan vậy. Muốn như vậy, chúng ta cần có sự thay đổi trong cách đánh giá về giá trị của một con người. Xưa nay, xã hội thường đánh giá con người qua hai cách: thứ nhất, giá trị của một người thông qua những gì họ chiếm hay đạt được, chẳng hạn như tiền tài, danh vọng, địa vị… , giá trị của con người thông qua những gì họ làm được hoặc gây ra cho người khác, chẳng hạn chúng ta không thể kính trọng một người giàu có nếu không biết cách kiếm tiền của họ thế nào.

Nhưng nay, giá trị của con người cần đánh giá thông qua cách sống, thái độ sống của họ. Bởi vì, nhân cách của con người ngày càng trở thành một chuẩn mực quan trọng trong đánh giá con người.

Tạp chí Times từng đưa một bà bán rau ở Đài Loan đứng ngang hàng với cựu Tổng thống Mỹ Bill Clinton và Barack Obama, ông chủ hãng Apple Steve Jobs, hay bà hoàng truyền thông Oprah Winfrey... trong danh sách “100 nhân vật ảnh hưởng nhất thế giới” năm 2010. Bà nhận danh hiệu này nhờ trái tim nhân hậu với tấm lòng hảo tâm lớn lao.

Tuy cuộc sống còn nhiều khó khăn, nhưng trong suốt mấy chục năm qua, bà vẫn dành dụm được hơn 10 triệu Đài tệ (tương đương 7,6 tỷ đồng) để dùng vào các hoạt động từ thiện. Hình ảnh tuyệt đẹp của bà cho thấy nhân cách thì hoàn toàn bình đẳng trong xã hội này. Và muốn kiến tạo một xã hội tử tế trong tương lai thì chúng ta không thể không bắt đầu “thiết kế” về nhân cách của trẻ em từ hôm nay.

Người lớn cũng phải biết sống cho đi

Một xã hội tử tế khi chúng ta có niềm tin vào trẻ em và tạo cho các em điều kiện để giải quyết những vấn đề của quốc gia. Chúng ta than vãn là vì sao thế hệ trẻ vô cảm nhưng lại không cho các em cơ hội quan sát thực tế, nói lên suy nghĩ của mình. Đôi khi, cha mẹ muốn con phải làm việc lớn, nhưng lại quên trau dồi nhân cách cho con trước. Bệnh thành tích lại ngự trị một cách bền vững trong nhà trường. Hậu quả, đứa trẻ thường bị dạy học một cách máy móc, tiếp thu một cách thụ động chứ không còn được đề xuất ý kiến, ý tưởng cá nhân. 

Liệu bao nhiêu nhà giáo dục tại Việt Nam tin rằng, trẻ em có thể làm cho xã hội tử tế hơn. Một bà mẹ Ấn Độ tên Kiran Bir Sethi đã tin điều này. Trong một lần bà đến trường hỏi thăm về tình hình học của con, người phụ trách chỉ hỏi: “Mã số học sinh của con bà là gì?”. Quá thất vọng khi thấy nhà trường chỉ xem học sinh như một con số nào đó chứ không phải là một cá thể đặc biệt, bà đã quyết định tự xây dựng trường học cho con.

Về sau, bà sáng tạo phong trào trẻ em lớn nhất thế giới Design for Change - DFC, tạo cơ hội cho trẻ em cùng thực hiện các dự án có ích cho cộng đồng. Bà Kiran Bir Sethi, cũng là một nhà thiết kế, cho rằng tất cả mọi ý tưởng, sản phẩm muốn thành công đều phải qua các bước được “thiết kế” cẩn thận. Đến nay, DFC đã có mặt tại 65 quốc gia, tác động đến 2,5 triệu trẻ em ở 48.000 trường học khắp toàn cầu. Phương pháp Design Thinking được đưa vào chương trình giảng dạy ở nhiều trường đại học hàng đầu thế giới như MIT, Stanford…

Từ phong trào này, trẻ em thế giới đã thực hiện nhiều dự án gây bất ngờ cho chúng ta. Chẳng hạn như dự án “Khu vườn cộng đồng” được thực hiện bởi em Geffen (10 tuổi, Israel) cùng bạn bè, khi em nhận thấy trong khu dân cư của mình không có chỗ nào để người lớn tuổi và cộng đồng cùng gặp gỡ, tương tác với nhau. Hay dự án “Nhập cư hay không, bạn vẫn là bạn của tôi” được thực hiện bởi Yoyo, Rou (11 tuổi, Đài Loan), khi em nhận thấy những bạn bè nhập cư của mình gặp khó khăn để hòa nhập với văn hóa và nền giáo dục mới.

Quá trình thực hiện dự án giúp các em thực hành tư duy sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề, trở thành những công dân tự tin, trách nhiệm thông qua “tư duy kiến tạo” - một phương pháp tư duy gồm bốn bước để giải quyết vấn đề một cách sáng tạo. DFC khiến xã hội nhìn nhận về vai trò trẻ em chủ động hơn: hãy tin và trao quyền cho trẻ em.

Mọi trẻ em đều có thể trở thành hạt giống tích cực góp phần thay đổi cộng đồng.
Năm 2017, Việt Nam trở thành quốc gia thứ 51 tham gia mạng lưới DFC, được điều hành bởi tổ chức Tomato Education. DFC Việt Nam còn phổ biến giáo án và phương pháp giảng dạy “tư duy kiến tạo” miễn phí cho các trường học tại Việt Nam. 

Từ năm 2017, các em từ 7-14 tuổi đã được lựa chọn để tham gia câu lạc bộ Con có thể, được các huấn luyện viên của DFC Việt Nam trực tiếp hướng dẫn phương pháp “tư duy kiến tạo” và hướng dẫn thực hiện các dự án cộng đồng để giải quyết một vấn đề thực tế nào đó.

“Để thực hiện các dự án, các em nhỏ phải hoàn thành bước đầu tiên là “cảm nhận” các vấn đề tự nhiên, xã hội. Ngay từ bước này, chúng tôi đã gặp nhiều khó khăn vì các em nhỏ Việt Nam mất gấp ba lần thời gian “cảm nhận” so với bạn bè thế giới. Các em quá thờ ơ với cuộc sống, những phản ứng trước các vấn đề tự nhiên, xã hội vốn rất mạnh mẽ trong con trẻ dường như bị thui chột ít nhiều. Khi được hỏi về ước mơ của mình, đa số các em chỉ muốn học ít hơn hoặc được chơi nhiều hơn”, chị Nguyễn Thúy Uyên Phương, người sáng lập Tomato Education và mang phong trào DFC về Việt Nam cho biết.

Bên cạnh đó, phụ huynh muốn con mình tham gia dự án với mong muốn con tự tin, mạnh mẽ hơn là muốn con họ sống tử tế và giúp đỡ nhiều hơn cho cộng đồng. 

Có một câu nói nổi tiếng của nhà cải cách chính trị và tôn giáo Gandhi “Bạn phải thay đổi theo cách mà bạn muốn thế giới thay đổi” (You must be the change you want to see in the world). Phụ huynh muốn con trẻ trở thành những người tử tế thì cha mẹ cũng phải biết “sống là cho đâu chỉ nhận riêng mình”.

Xuân Lộc