Phụ nữ và áp lực của "văn minh"

Ảnh minh họa

27 năm làm “gái ngoan”, giỏi giang trong công việc, đi đúng giờ, về đúng lúc, đùng một cái, Nguyên quyết định… “nổi loạn”. Cô lý luận, đàn bà mà chỉ một màu, đơn điệu như mình thì quá nhàm chán. Bởi vậy mà cô mới “ế trường kỳ”, chẳng có anh chàng hấp dẫn, thành đạt nào theo đuổi mình cả. 

Nói là làm, Nguyên chăm mua sắm hẳn. Cô dành nhiều thời gian đi bar, tập uống rượu, mang giày cao gót, tích cực đăng ảnh “thả thính” lên facebook, instagram, kèm nhiều câu trích dẫn vừa lửng lơ, vừa sâu sắc. 

Được một thời gian, Nguyên chuyển qua khám phá các ứng dụng hẹn hò và phát biểu về những khái niệm “tình một đêm”, “bạn tình”... như một bước tiến lớn khác trong việc giải phóng phụ nữ. Cô cho rằng, phụ nữ bây giờ phải khôn ngoan, phải tự do, phải quyến rũ, phải biết tỏ ra “nguy hiểm“, thì đàn ông mới luôn thèm muốn, khao khát. 

Sự chuyển hóa của lối sống nữ

Ngày nay, hình tượng người phụ nữ hiện đại liên tục được định nghĩa và tái định nghĩa thông qua sự lan truyền của những diễn ngôn nữ quyền, những cẩm nang về lối sống dành riêng cho nữ giới trên các phương tiện truyền thông đại chúng, đặc biệt là mạng xã hội.

Hàng loạt hot bloggers, beauty bloggers, hot moms, hot vloggers và các influencers, KOLs, celebrities (người nổi tiếng) liên tục sản xuất các loại nội dung khác nhau hướng đến độc giả nữ. Những nội dung này chủ yếu bàn về các vấn đề được nữ giới đặc biệt quan tâm, ví dụ như phương pháp làm đẹp, chỉ số cân nặng, cách quản lý các mối quan hệ…

Điểm đặc biệt là, tuy vẫn hướng đến những chủ đề có tính mặc định dành riêng cho nữ giới (thay vì những chủ đề như chính trị, tôn giáo, thể thao... vốn là của nam giới), chuỗi nội dung này được khoác lên một “tấm áo mới”.

Cụ thể, cũng là những chủ đề đó, song hướng tiếp cận và hệ thống diễn ngôn đã được tái cấu trúc. Nếu như trước kia, người phụ nữ chuẩn mực được tiếp nhận thông qua những biểu hiện có tính thụ động và mang đậm truyền thống Á Đông hơn, chẳng hạn như khái niệm “trinh tiết”, “tam tòng tứ đức”, “tề gia nội trợ”, “giỏi việc nước đảm việc nhà”.

Hiện nay, hình tượng người phụ nữ hiện đại bắt đầu dần chuyển hướng dưới ảnh hưởng của việc hội nhập văn hóa, của xu hướng toàn cầu hóa và một nền kinh tế đi vào công nghiệp hóa, tích lũy tư bản, trong đó bao gồm cả sự đề cao chủ nghĩa cá nhân và chủ nghĩa tiêu thụ.

Phụ nữ giờ đây được hướng dẫn để học cách giải phóng bản thân thông qua những hành động dám làm, dám sống, dám hưởng thụ, đồng thời học cách làm chủ số phận và nâng cao vị thế xã hội thông qua những thông điệp về sự tự do, thời thượng, sành điệu... trái ngược lại với những gì bị coi là cổ hủ, truyền thống, kém văn minh. 

Trò chuyện với Hà, chuyên viên ngành marketing cho một công ty đa quốc gia, có thể nhiều người sẽ bối rối vì cô thường xuyên nói tiếng Anh chen tiếng Việt. Lý giải điều này như một đặc thù công việc, Hà cho biết đây là tất yếu vì cô thường xuyên phải tiếp xúc với môi trường Anh ngữ, và việc trò chuyện như vậy nghe có vẻ chuyên nghiệp hơn.

Sau này, khi có bạn trai là một anh chàng người Thụy Sĩ, cô càng phát huy “thế mạnh” này dữ dội. Tiếp đó, bạn bè Hà dần được nghe nhiều bài “thuyết giảng” về những lý tưởng sống mới mà cô vừa thu nạp, chẳng hạn, xu hướng sống xanh, ăn thực dưỡng, thuận tự nhiên, bảo vệ môi trường, chủ nghĩa tối giản, chủ nghĩa xê dịch.

Thi thoảng, họ lại được một phen tái mặt khi đi cà phê cùng Hà mà lỡ dùng ống hút, hoặc đi siêu thị lỡ lấy vài cái bao ni-lông, hay ăn trái cây mua lề đường mà không phải là sản phẩm “organic”, bởi Hà sẽ nghiêm mặt, mở băng tua lại những hiểm họa kinh dị nếu loài người vẫn còn tiếp tục sống… vô ý thức như vậy.

Ảnh minh họa

Không khó để bắt gặp những kênh youtube, những video với lưu lượng truy cập cao đưa ra hàng loạt tuyên ngôn về hình tượng người phụ nữ kiểu mới. Hai diễn ngôn chủ yếu của ý thức hệ này bao gồm: (1) phụ nữ cần được giải phóng, cần tự do, cần trở nên sành điệu, quyến rũ, cần học cách yêu bản thân; (2) phụ nữ cần phải “văn minh lên”, cần tiếp thu những trào lưu trên thế giới để sống… có ý thức hơn.

Hàng loạt diễn giả lên sóng truyền hình, phát hành video, tổ chức những lớp dạy kỹ năng sống, kỹ năng yêu, kỹ năng đẹp, kỹ năng tự tin, kỹ năng… bảo vệ môi trường và trở thành hình mẫu mới của phụ nữ. Cẩm nang về lối sống tràn lan trên các phương tiện truyền thông với đủ loại tuyên ngôn và bí kíp dễ áp dụng. Để rồi, cùng với sự ảnh hưởng của thói quen sử dụng mạng xã hội, chị em dễ dàng rơi vào ma trận thông tin của những mẹo, những thần tượng, những phương pháp sống nhân danh sự văn minh, tự do, tân tiến.

Thế nào là văn minh, tự do và tân tiến? 

Chúng ta dựa vào thước đo nào để định vị sự ra đời và diễn biến của một ý thức hệ? Làm thế nào để biết những phương pháp sống trên là tối ưu hơn những lựa chọn thuộc về truyền thống? Câu hỏi này đòi hỏi nhiều phân tích đa chiều, cả về khoa học, văn hóa học, nhân học, xã hội học để thực sự nhìn nhận từ nhiều góc độ khác nhau.

Vấn đề ở đây là, liệu các “tín đồ” của lối sống mới đã thực sự hiểu tại sao họ thực hiện những lựa chọn, những bước chuyển này? Và hơn nữa, liệu điều kiện xã hội, ý thức văn hóa và nhận thức cá nhân của họ có tương hợp với những lựa chọn đó không, có chuyển hóa được những lựa chọn đó trong hoàn cảnh cuộc đời họ một cách sâu sắc và phù hợp nhất không? 

Chẳng hạn, trong trường hợp của Nguyên, việc lột xác để trở thành một phụ nữ quyến rũ, hay tập tành làm một người sành điệu, phóng khoáng, chung quy đều quay về một mục tiêu duy nhất: trở nên hấp dẫn hơn trong mắt người khác, thu hút được nhiều sự chú ý hơn, và cuối cùng, được một số mẫu đàn ông nhất định (theo Nguyên là “đàn ông văn minh”) theo đuổi.

Thực chất, công cuộc chuyển hóa của Nguyên, dù được gắn mác “tự do” và “khai phóng”, thực chất chưa bao giờ giải phóng người phụ nữ khỏi khao khát được khẳng định giá trị của bản thân thông qua sự đánh giá và thừa nhận của những yếu tố bên ngoài (đàn ông, xã hội), dù nó có được khoác chiếc áo tân thời như thế nào chăng nữa.

Ảnh minh họa

Nói cách khác, công cuộc giải phóng ấy chưa chạm được đến những thức tỉnh sâu xa về ý thức hệ trong Nguyên, để cô hiểu rằng việc giải phóng một con người, bất kể giới tính, đều không nằm ở tủ quần áo, ở những triết lý sống ngắn gọn trên mạng xã hội, ở việc ta có táo bạo không, có bao nhiêu tình nhân, hay ở việc người khác có yêu thích và thèm muốn ta không mà ở việc ta có hiểu và tôn trọng bản thân mình để thực sự tìm ra một lối sống riêng, tự nhiên, chân thật, giữa muôn trùng hình mẫu và lời tung hô của hệ thống xã hội. 

Hơn nữa, việc tiếp thu một lối sống mà thiếu đi sự nhận thức sâu sắc về bản thân cũng như hoàn cảnh có thể gây ra thái độ cực đoan và những áp lực không đáng. Nhiều nghiên cứu cho thấy, những xu thế sống mới như thực dưỡng, thuận tự nhiên, tối giản, sống xanh... có nguồn gốc từ những nước phát triển phương Tây và vốn không dành cho người… có thu nhập thấp.

Nói rõ hơn, bản chất của xu hướng sống này tuy mang mác “tự nhiên” nhưng đòi hỏi người theo đuổi phải chi trả nhiều hơn, vì những sản phẩm “xanh”, “organic”, có “thiết kế tối giản” thường đắt đỏ hơn và đôi khi phải được nhập khẩu từ các quốc gia có nền công nghệ phát triển.

Các nghiên cứu này đã chỉ ra việc cổ vũ cực đoan cho những xu hướng sống “văn minh” này có thể sẽ khuyến khích sự bất bình đẳng cố hữu giữa các giai cấp xã hội, trong đó nhóm người giàu, có nhiều điều kiện hơn, dường như còn được ban phát cho đặc quyền được “văn minh” hơn nhóm người nghèo, vốn không có điều kiện tiếp cận thông tin hay chi trả cho việc duy trì lối sống này.

Với Hà, từ khi theo đuổi lối sống mới, cô thường chịu nhiều áp lực về tài chính hơn để đi du lịch đều đặn nhưng vẫn “thân thiện với môi trường” như một công dân toàn cầu, để mua sắm đúng chuẩn, để tiêu thụ thực phẩm “thuận tự nhiên”, để bạn trai người nước ngoài không nghĩ rằng cô… kém văn minh hơn anh ta. 

Việc theo đuổi bất kỳ lối sống nào đều nằm ở lựa chọn cá nhân. Tuy nhiên, nếu sự theo đuổi đó gắn liền với việc hạ thấp, coi thường hay phân biệt đối xử những nhóm người khác, đó lại là một vấn đề.

Thay vì nhanh chóng kết luận một người phụ nữ (có vẻ) truyền thống là nhàm chán, cổ hủ, hay kết luận một bà nội trợ thích tích trữ bao ni-lông là lạc hậu, vô ý thức, liệu Nguyên và Hà có phần nào suy ngẫm về việc những cá nhân đó đến từ đâu, môi trường sống xung quanh họ thế nào, và điều kiện kinh tế của họ ra sao?

Đây là những câu hỏi phức tạp, nhưng quan trọng, trong bối cảnh hiện nay khi sự phân cực giữa truyền thống và hiện đại ngày càng rõ rệt, trong khi những ảnh hưởng của xu hướng phương tây hóa (westernization), của trào lưu da trắng thượng đẳng (white supremacy) và chủ nghĩa mua sắm, tiêu thụ (consumerism) để lại nhiều dấu ấn sâu sắc lên cấu trúc văn hóa của các quốc gia đang phát triển.

Ở đó, mỗi lựa chọn sống nhân danh những gì (có vẻ) văn minh, cao cấp hơn, đều có thể là lý do để một người cảm thấy họ ưu việt hơn những người khác - những người có thể cùng nguồn gốc nhưng khác hẳn xuất thân và điều kiện.

Liệu lối sống đó có ý nghĩa như thế nào với cuộc đời mình? Liệu lựa chọn đó có dạy ta trưởng thành hơn, đẹp đẽ hơn, tử tế hơn? liệu sự quyến rũ có đến từ sức mạnh nội tại của bản thân và sự “thuận tự nhiên” có giúp người ta sống tự nhiên, giản dị, chân thành hơn? Có lẽ những câu hỏi này cần trở thành trọng tâm của những chia sẻ, những cuộc tranh luận, thay cho hằng hà sa số các bí kíp, cẩm nang, các tấm gương phụ nữ tân thời. 

Cẩm nang về lối sống tràn lan trên các phương tiện truyền thông với đủ loại tuyên ngôn và bí kíp dễ áp dụng. Để rồi, cùng với sự ảnh hưởng của thói quen sử dụng mạng xã hội, chị em dễ dàng rơi vào ma trận thông tin của những mẹo, những thần tượng, những phương pháp sống nhân danh sự văn minh, tự do, tân tiến.

Phụ nữ giờ đây được hướng dẫn để học cách giải phóng bản thân thông qua những hành động dám làm, dám sống, dám hưởng thụ; đồng thời học cách làm chủ số phận và nâng cao vị thế xã hội thông qua những thông điệp về sự tự do, thời thượng, sành điệu… trái ngược lại với những gì bị coi là cổ hủ, truyền thống, kém văn minh. 

Linh Trần

1. Westernization: sự du nhập/ảnh hưởng của các giá trị phương tây vào các phương diện khác nhau trong đời sống.
2. White supremacy: niềm tin/chủ nghĩa cho rằng các giá trị của người phương tây da trắng thì ưu việt hơn.
3. Consumerism: ý thức hệ đề cao/khuyến khích các hành vi mua sắm và tiêu thụ sản phẩm, dịch vụ như một phương pháp phát triển kinh tế.