Phan Vũ: Gã hoang du cuối cùng

"Đứng giữa ngày tàn chiều tận 
Trên thân đau đếm đủ đòn roi
Đòn hội chợ của đám đông không thù oán 
Khi cô đơn chính là hình án
Giữa chợ trời còn rao bán tài hoa"

Đó là Phan Vũ. Gã đã dừng bước cõi trần để về trời ở tuổi 95. Năm năm trước, vào dịp lễ Vu Lan, ở tuổi 90, gã còn “gửi theo hương hồn Trần Dần, Đặng Đình Hưng, Lê Đạt, Phùng Cung, Phùng Quán và…” những suy tư trong chiều, về một thế hệ bạn bè “căn kiếp đọa lệch vai gồng gánh” rủ nhau vội về Bến lạ. Gã ngậm ngùi cho bạn: “Ôi! Những kiếp người chưa trọn kiếp hoang du”, khi “mái tóc ấy còn đậm mùi dại cỏ/ Khuôn mặt này chưa đủ nụ hôn môi”.

Giờ thì các bạn gã bên ấy đã đón gã về, một rằm trước kỳ xá tội. Đón một anh chàng cao lớn đã hoang du thay họ trọn một kiếp người. Gã sẽ nói gì với các bạn mình? Nói là bài thơ Em ơi, Hà Nội phố đã được in rồi, in đủ, in đẹp, đã được ra mắt, giới thiệu trân trọng? Không, chắc gã không nói thế. Bài thơ ấy, gã viết từ năm 1972, nó đã có số phận của nó trong cuộc đời của một tác phẩm văn chương. Nó không cần gã phải nói thêm gì nữa. Ai nghe bài hát phổ một trích đoạn thơ từ bài này mà tìm đọc cả bài thì cảm xúc âm vang còn mạnh hơn, sâu hơn nữa. Thi thoảng, giữa những bạn bè đồng nghiệp trẻ, gã có đọc lên từng đoạn từng đoạn, bằng cái giọng trầm ấm truyền cảm của mình, chỉ là để hoài niệm một quãng đời đã sống.

Bạn bè đón gã chắc nhắc lại bài thơ Bình vỡ - bài thơ đầu tiên gã viết hồi tháng 5/1956, lẽ ra đã đăng báo từ lúc đó, nhưng mãi đến năm 2008 mới xuất hiện trong tập thơ đầu tay của gã. Chiếc bình của gã màu xanh “mong ngóng một bông hoa thẫm đỏ”. Nhưng một hôm, chiếc bình vỡ và gã hiểu ra một điều “trong không gian luôn rạn nứt im lìm”. Rồi đến một ngày, có bông hoa đỏ, nhưng “trong tôi chẳng còn chiếc bình xanh nào/ để đợi chờ/ và để vỡ…”. Người ta thường bảo, tác phẩm đầu tay hay có tính tiên báo, ám liệu về tác giả. Bài thơ đã được lên khuôn báo, nhưng rồi không in, gây rắc rối cho gã về sau. Có phải vì thế mà mãi lâu sau này gã mới trở lại với thơ?

Còn gã, nếu phải trình ra một cái gì cho bạn bè, báo cáo một kiếp hoang du, chắc gã sẽ đưa bài Tự họa, viết đầu thế kỷ XXI, như bản tổng kết đời người, khi thời gian đi hết 100 năm. Khi ấy, gã đã 75 tuổi, cũng đã sống lâu hơn so với một số người bạn đi trước. Cái danh xưng gã là ở bài này. Gã đây là một người - là gã, là nhiều người - thế hệ gã, là nhiều người nữa - kiếp nhân sinh. Mỗi nhát bút, gã tạc một đường nét chân dung con người gã, đi qua thế kỷ XX.

Trong cõi người ta ấy, gã là ai, là gì? Gã là “thằng nhóc mê tiếng kèn dụ dỗ/ Lầm lạc từ số không đến vô cùng”. Gã “xòe bàn tay che một đường mưa/ một đời nắng chân trần rát bỏng/ Sợi thòng lọng trên đầu phận số/ Chênh vênh bờ vực lối đi về”. Gã như “con ngựa quên hiệu còi khởi chạy/ Phi thật nhanh nhưng chệch đường đua”. Gã “đứng giữa ngày tàn chiều tận/ trên thân đau đếm đủ đòn roi/ Đòn hội chợ của đám đông không thù oán/ Khi cô đơn chính là hình án/ Giữa chợ trời còn rao bán tài hoa”. Gã là “một mặt phẳng cho mọi tầm nhìn/ Một chiều cao cho những đường thẳng đứng”. Gã “trần trụi đi qua thời gian/ một mênh mông hun hút gió”. Và gã đắp cho bức tự họa của mình nhát bút cuối cùng: “Không có gì để trối trăng”.

Gã hoang du cuối cùng của một thế hệ tài hoa, hào hoa, đào hoa, như thế, đã nói thay cho anh em, bè bạn một lời khẳng quyết. Họ đã được sinh ra ở một thời và họ đã sống cái thời của mình với đầy tin tưởng và đau đớn, yêu thương và khổ ải. Họ dấn thân và chấp nhận. Họ để lại thơ, nhạc, họa cho đời và ra đi. Người sau sẽ tiếp nhận cái họ để lại và đi tiếp. Đó là cuộc trường chinh miên viễn nhọc nhằn và quyến rũ về cái đẹp, cái tốt ở cõi trần, mà ai được số mệnh chạm vào đều tự nguyện đi.

Phan Vũ đã độc hành trên con đường chênh vênh, lấp lóa giữa mặt trời và hoàng hôn, yêu thương và thù hận. Khi bạn bè chưa trọn kiếp phải dừng chân, gã đi tiếp một mình, đi vắt qua hai thế kỷ, qua những biến động lớn của lịch sử đất nước, qua những nỗi tình riêng với từng người nữ trong đời đã yêu, đã sống, đã gắn bó chia sẻ, đã hạnh phúc khổ đau. Tiếng khóc nén lại trong lòng nhớ người vợ đầu là một diễn viên điện ảnh: “Kể từ tháng em mãi đi xa/ Tờ lịch chỉ còn một tháng nhớ/ Thời gian cũng chỉ tính theo em/ Bất kể thu đông hay xuân hạ”.

Ca khúc Em ơi, Hà Nội phố (nhạc sĩ Phú Quang phổ thơ Phan Vũ), ca sĩ Ngọc Tân thể hiện:

Gã viết thật buồn và thật hay về nỗi quạnh vắng trong nhà của hai cha con, khi thằng bé thiếu người chơi trốn tìm, “còn thằng lớn suốt đời đi trốn/ Bởi không ai thương nhớ đi tìm”. Rồi mùa xuân lại khởi lên trong gã từ tóc em, môi em. Gã gọi đó là “sự trồi sinh nỗi nhớ”. Từ đó, gã lại có gia đình với một nhà báo. Nhưng với kiếp hoang du, phụ nữ luôn là hiện thân của nàng thơ. Thơ và họa của gã chất chồng, ẩn hiện cái đẹp đam mê của một đời tìm kiếm.

Hà Nội từ nay “mồ côi” gã. Đắm đuối Hà Nội đến thế, dâng tặng cho Thăng Long xưa hơn 400 câu thơ mê man đến thế, nhưng gã sống ở tận Sài Gòn, để lòng luôn khắc khoải nhớ thương. Dịp 1.000 năm Thăng Long, gã có ra đọc thơ, từ đó là thôi, là vẫn muốn ra lắm mà đành chịu, đến khi có thể ra được thì sức đã yếu.

Giữa năm 2018, khi tập thơ được tái bản, một cuộc ra mắt sách long trọng đã được nhà sách Nhã Nam tổ chức ở Viện Pháp (L’Espace) tại Hà Nội. Ai cũng háo hức trông chờ gã xuất hiện, để được gặp mặt, được nghe thơ, nghe chuyện từ chính gã. Nhưng gã chỉ có thể góp mặt trên màn hình cho mọi người thấy và nghe. Từ nay, mỗi góc phố con đường, mái ngói cầu thang, hàng cây Hà Nội, đã mồ côi gã. Song chính vậy mà từ nay, đi giữa thủ đô, nhìn đâu cũng thấy có gã, khi trong lòng người luôn ngân nét thơ nhạc Em ơi, Hà Nội phố…

Kìa, dáng phong trần của gã Phan Vũ hoang du “bơ phờ với gió mây” còn kia… 

Phạm Xuân Nguyên