Phải sống: Và cuộc đời sẽ ngày càng tươi đẹp hơn

Lịch sử đã chứng minh, sau tất cả những nốt trầm sẽ là những thăng hoa bừng sáng, sau nước mắt là nụ cười, rồi ngày mai sẽ luôn tươi sáng, chỉ cần chúng ta biết yêu thương và tin tưởng. Chân lý ấy tiếp tục được tái hiện qua bộ phim Phải sống của Trương Nghệ Mưu.

Sức mạnh Trương Nghệ Mưu - Dư Hoa

Bằng cách kể chuyện gần như phim tài liệu, Trương Nghệ Mưu kể lại câu chuyện của gia đình thiếu gia độc nhất nhà họ Từ là Từ Phú Quý (Cát Ưu thủ vai) và vợ là Gia Trân (Củng Lợi) cùng hai người con của họ. Gia đình họ Từ vốn là những người giàu có từ thời Dân Quốc nhưng do thiếu gia Từ Phú Quý nghiện ngập cờ bạc nên trở thành khánh kiệt. Cứ thế, họ sống lay lắt qua những thay đổi của thời cuộc, những thăng trầm của số phận, đi qua bốn thập niên với nhiều binh biến, thịnh suy của đất nước Trung Hoa.

Phải sống được thực hiện vào năm 1994, với nữ diễn viên chính là Củng Lợi - “nàng thơ” của Trương Nghệ Mưu lúc bấy giờ

Cùng với những câu chuyện về con người và cuộc đời của các nhân vật chính, phim lồng ghép một cách sâu sắc và thấm thía những yếu tố lịch sử của Trung Quốc thập niên 1940, 1950 kéo dài đến sau những năm 1970 của thế kỷ trước, với những cuộc nội chiến đầy hỗn loạn, từ giai đoạn Đại nhảy vọt sang Cách mạng Văn hóa. 

Để làm nên thành công của bộ phim, trước hết có lẽ phải kể đến phần nguyên tác của nhà văn Dư Hoa. Sinh năm 1960, trước khi viết Phải sống, Dư Hoa là một trong những nhà văn đương đại nổi tiếng nhất Trung Quốc với những tác phẩm đậm màu hiện thực trào phúng đầy táo bạo (trong đó có tiểu thuyết Huynh đệ gây chấn động những năm 2000, kéo theo một loạt scandal ồn ào văn trường của ông). Sự kết hợp của Dư Hoa và Trương Nghệ Mưu đã làm nên một Phải sống vừa chân thực vừa chua xót, đôi khi là vài yếu tố gây cười mang đậm phong cách dark comedy (hài đen). Đây cũng là một trong những tác phẩm gần như đầu tiên và nổi tiếng nhất mang âm hưởng dark comedy của điện ảnh Trung Hoa.

Trước khi làm phim Phải sống, Trương Nghệ Mưu dự định chuyển thể một tác phẩm kinh dị khác của Dư Hoa lên màn ảnh. Tuy nhiên, sau khi được nhà văn đưa toàn bộ sáng tác của mình, đạo diễn họ Trương lập tức bị tiểu thuyết Phải sống cuốn hút. Rồi bằng một sự đồng cảm đặc biệt, cả đạo diễn và nhà văn đã đi đến quyết định chuyển thể Phải sống lên màn ảnh thay cho tác phẩm dự định ban đầu.

Trong Phải sống, Trương Nghệ Mưu đã vẽ nên một bối cảnh lịch sử mà cảm giác như ở đó, mọi hạnh phúc hay bi kịch đều là một hệ quả tất yếu buộc mỗi con người phải chấp nhận và phải tìm cách để chung sống, tồn tại

Bộ phim thực hiện vào năm 1994, với hai diễn viên chính là Củng Lợi - “nàng thơ” của Trương Nghệ Mưu lúc bấy giờ - và nam diễn viên Cát Ưu, người đã có phần thể hiện xuất sắc trong phim. Bối cảnh phim cũng được chuyển đến một thành phố miền Bắc Trung Quốc thay vì vùng nông thôn miền Nam như trong tiểu thuyết. Yếu tố hát “rối bóng” cũng được Trương Nghệ Mưu thêm vào với mục đích đưa văn hóa Trung Hoa ra quốc tế.

Ngay từ khi ra mắt, phim đã gây được sự chú ý lớn. Nhiều nhà phê bình đã bất ngờ với cách kể chuyện chân thực và bình dị, khác hẳn với những bộ phim trước đó của Trương Nghệ Mưu cũng như đại đa số phong cách làm phim của Trung Quốc thời đó. Thế nhưng, đáng tiếc, dù được đánh giá cao về khía cạnh nghệ thuật, bộ phim lập tức bị cấm chiếu tại Trung Quốc vì nội dung nhạy cảm với những yếu tố gây tranh cãi về Đảng Cộng sản Trung Quốc. Trương Nghệ Mưu cũng bị tước quyền làm phim trong hai năm.

Tuy nhiên, trái với sự ghẻ lạnh của những nhà quản lý văn hóa nội địa, Phải sống được đông đảo bạn bè quốc tế đón nhận, trở thành phim Trung Quốc đầu tiên được bán trước bản quyền phát hành nước ngoài. Phim giành nhiều giải thưởng lớn tại Liên hoan phim Cannes năm 1994, Phim nước ngoài hay nhất tại Quả cầu vàng, được tạp chí Time Out bình chọn là một trong 100 phim Trung Quốc hay nhất mọi thời đại.

Với Phải sống, Cát Ưu cũng trở thành nam diễn viên châu Á đầu tiên giành giải Nam diễn viên chính xuất sắc nhất tại Cannes. Cho đến tận bây giờ, nhiều nhà phê bình và khán giả vẫn cho rằng Phải sống là bộ phim hay nhất của Trương Nghệ Mưu từ trước đến nay.

“Và cuộc đời sẽ ngày càng tươi đẹp hơn”

Phải sống là bộ phim thứ sáu, được coi là một trong những bộ phim hay nhất trong sự nghiệp của Trương Nghệ Mưu. Trước đó, Trương Nghệ Mưu đã ghi dấu ấn mạnh mẽ cả trong nước và quốc tế với những tác phẩm đậm chất liệu Trung Hoa như Cao lương đỏ (1987),  Cúc Đậu (1990), Đèn lồng đỏ treo cao (1991), Thu Cúc đi kiện (1992)...

Phải sống kể lại câu chuyện của gia đình thiếu gia độc nhất nhà họ Từ là Từ Phú Quý (Cát Ưu thủ vai) và vợ là Gia Trân (Củng Lợi) cùng hai người con của họ

Cùng với một số đạo diễn cùng thời như Trần Khải Ca, Trương Quân Chiêu và Điền Tráng Tráng, những tác phẩm của Trương Nghệ Mưu ở giai đoạn này là những dấu ấn cho một thế hệ tinh hoa mới của điện ảnh Trung Hoa, góp phần gầy dựng lại một nền điện ảnh bị bóp nghẹt và khủng hoảng nặng nề vì Cách mạng Văn hóa.

Tuy nhiên, nếu như trong những tác phẩm trước của mình, Trương Nghệ Mưu thường tập trung khai thác một lát cắt khốc liệt của số phận con người với những bi phẫn và phản kháng mạnh mẽ, trong lòng một Trung Hoa vẫn còn đầy đủ những sắc thái thì ở Phải sống, mọi thứ cứ bàng bạc và lững lờ trôi. Trương Nghệ Mưu đã vẽ nên một bối cảnh lịch sử mà cảm giác như ở đó, mọi hạnh phúc hay bi kịch đều là thứ nhất định phải đến, một hệ quả tất yếu buộc mỗi con người phải chấp nhận và phải tìm cách để chung sống, tồn tại.

Trong quá trình thực hiện bộ phim, Trương Nghệ Mưu đã nói: “Tôi cho rằng lâu nay phim Trung Quốc quá trừu tượng, mang tính khái niệm và phô trương. Chúng quá xa rời với cuộc sống của những người Trung Quốc bình thường. Ở Phải sống, chúng tôi đã không đi quá sâu vào các yếu tố bi kịch, thay vào đó tập trung vào từng phút, những chi tiết thú vị trong cuộc sống con người; có nước mắt và tiếng cười đan xen, bình dị và tự nhiên như hơi thở”.

Với Phải sống, Trương Nghệ Mưu đã tái hiện những thăng trầm của một gia đình người Trung Hoa điển hình, như đại diện cho một lớp người yếu thế trong xã hội thời bấy giờ: từ khi mất toàn bộ sản nghiệp vì cờ bạc, rồi ly tán và vướng vào cuộc nội chiến đau thương, chứng kiến hai đứa con lần lượt qua đời một cách không cam tâm và đầy đau xót, để lại đứa cháu ngoại như một mầm hy vọng duy nhất cho cả dòng họ… Cả gia đình bốn người của dòng họ Từ như mắc kẹt giữa những éo le nhất trong một giai đoạn đầy bi thương của đất nước, của lịch sử. 

Trailer phim Phải sống: 

Nhưng, như những mầm sống mãnh liệt, họ chưa từng đầu hàng số phận. Những con người nhỏ bé ấy, bất chấp bao nhiêu đổi thay, dù nghèo khổ hay mất mát vẫn sống vì nhau và vì chính mình. Tất nhiên, phim không chỉ mang một tầng nghĩa, nhưng bỏ qua tất cả những yếu tố chính trị và xã hội, cao hơn tất thảy, Phải sống vẫn là bài ca về con người, về cuộc chiến đấu sinh tồn. Đằng sau đó còn là bức tranh đẹp đẽ về tình cảm gia đình ruột thịt, về sự bao dung và tha thứ. Sau tất cả bi kịch, những con người đáng thương ấy vẫn sống bình dị và êm đềm, không hề oán hận. 

Giống như câu nói Từ Phú Quý đã dạy đứa con trai nhỏ của mình: “Gia đình mình như những con gà con, rồi gà sẽ thành ngỗng, rồi thành cừu, rồi thành bò… và cuộc đời sẽ ngày càng tươi đẹp hơn”. Câu nói ẩn dụ này cũng tiếp tục được tái hiện ở cuối phim, khi vợ chồng Từ Phú Quý đã già. Ông lại tiếp tục dạy lại cho đứa cháu ngoại của mình và có thể câu nói ấy sẽ còn được lưu truyền cho nhiều thế hệ tiếp nối.

Lan Anh