Nữ nông dân hồi sinh cả một làng nghề

Nghệ nhân ưu tú Phan Thị Thuận luôn tự hào mình là người nông dân làm giàu từ chính đồng đất quê mình - Ảnh: P.T.

Một mình giữ nghề làng

Dòng sông Đáy đã thay màu nước, nhưng nét hiền hòa uốn lượn quanh những rặng tre như vẫn vẹn nguyên. Không khó để hình dung những bãi bồi mênh mông trước đây là bạt ngàn cây dâu cho lũ tằm ăn rỗi. Bây giờ, đại đa số các hộ gia đình ở xã Phùng Xá (huyện Mỹ Đức, TP Hà Nội) đã chuyển sang làm các loại khăn bông.

Riêng xưởng dệt giữa làng Hạ của bà Phan Thị Thuận bao năm qua vẫn giữ nghề ươm tơ, dệt lụa của làng. Dáng người bé nhỏ, ở tuổi 72, bà Thuận vẫn thoăn thoắt vừa làm, vừa chỉ đạo công nhân. Rồi bà nhanh nhảu gỡ rối cho người thợ đang lúng túng bên vuông lụa, nghe điện thoại, ghi chép và tính toán đơn hàng. Sự cẩn thận hình thành từ “đặc thù nghề nghiệp”.

Từ bé, bà Thuận đã đắm mình trong không khí trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ, dệt lụa. 18 tuổi bà trở thành kế toán thống kê của hợp tác xã dâu tằm, ngày nào cũng phải ghi chép chi tiết từng công việc của xã viên. Nhờ vậy, bà đã “nhặt” được kinh nghiệm, phát hiện “bí quyết” của từng khâu, đồng thời nhận ra nghề trồng dâu, dệt lụa của quê mình thực sự là nghề rất quý.

Cuối thập niên 1960, một xí nghiệp ươm tơ được xây dựng ở Mỹ Đức để thu mua kén cho bà con. Nhớ lại thời kỳ đó, bà Thuận vẫn chưa hết ấm ức: “Làng mình là đất ươm tơ, có nghề từ thời nhà Lý, đến năm 1928 thì có thêm nghề dệt, nên chúng tôi biết rõ kén nào là kén tốt, con nào có thể lên tơ đẹp. Nhưng họ thì không trách nhiệm…”.

Không lâu sau xí nghiệp đóng cửa, kén tằm làm ra không biết bán đi đâu, Phùng Xá buộc phải chặt bỏ dâu, trồng cây lương thực. Nhìn bãi dâu ngút ngàn bị chặt bỏ, bà Thuận bèn mang về trồng, tiếp tục chăn tằm, ươm tơ. Lúc ươm được tơ rồi bà mới giật mình: “Lãi thế này mà làng mình không giữ được nghề tằm tang!”.

Mặc cho cả làng coi mình là gàn dở, bà Thuận đạp xe vào tận huyện Kim Bôi, tỉnh Hòa Bình - nơi trồng dâu lấy quả làm rượu vang - để xin được mua lá của 5ha dâu rồi thuê 7 hộ gia đình, mỗi hộ 3 người, đạp xe hái lá đưa về. Nhưng do đường xa, lá dâu dập, hỏng, tằm chê, không ăn. Thấy không hiệu quả, bà nghĩ đến việc thuê đất để khôi phục bãi dâu quê mình.
Trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ, dệt lụa, gia đình bà làm được hết. Nhưng khi tơ thừa, vì không dệt hết, thì không bán được, vì bán là bị xếp vào hàng buôn lậu.

Nghệ nhân Phan Thị Thuận (bìa phải) giới thiệu lụa tơ tằm với du khách - Ảnh: T.G.

Cho đến năm 1990, kinh tế mở cửa, bà Thuận ra Hà Nội tìm đường xuất khẩu tơ tằm. Các mối buôn ở Hà Nội mang kén của bà sang Thái Lan đổi lấy xe máy đem về. Nhưng khi thị trường đã bão hòa, việc bán kén phập phù, bà Thuận lại vất vả tìm bạn hàng khác để xuất khẩu. Khi tìm được rồi thì lại không đủ tư cách pháp nhân. Sau nhiều lần vướng, bà nông dân Phùng Xá quyết định thành lập công ty.

Không ngừng sáng tạo

Giọng bà Thuận chùng xuống: “Mở công ty rồi tôi vẫn vướng nhiều khó khăn. Lúc không có nguồn nguyên liệu, khi có nguyên liệu lại không có nhân công. Dạy việc cho một số cô trong làng thì chẳng bao lâu họ lấy chồng, bỏ nghề…”.

Vào năm 2010, thấy người làng hễ đi Trung Quốc chơi là mua chăn tơ tằm mang về, khoảng 4-5 triệu đồng mỗi chiếc. Sau nhiều đêm suy nghĩ, bà Thuận rút ra: về máy móc, công nghệ lẫn vốn liếng thì Phùng Xá chẳng thể “đấu” với người Trung Hoa. Thế là bà quyết định không làm giống họ (kéo kén tằm ra làm chăn) mà dùng chính những con tằm làm thợ dệt. Bà đã biến mỗi con tằm thành một “người thợ chuyên nghề canh cửi”.

Bà giải thích: “Khi con người không làm tổ cho tằm thì nó không thể cuộn những sợi tơ thành kén, nhưng chúng vẫn phải nhả tơ theo đúng quy luật tự nhiên. Khi để chúng nhả tơ trên một mặt phẳng có kích thước định sẵn và giữ cho chúng không bò ra ngoài, thì tơ của con nọ sẽ đan vào tơ của con kia thành những lớp dày. Không cần đan, không cần dệt, con người chỉ cần mang đi tẩy theo phương pháp truyền thống là đã có chiếc chăn lụa, do chính con tằm tự dệt. Chất lượng thì không một loại máy móc nào có thể sánh bằng”.

“Mền bông tơ tằm do người điều khiển con tằm tự dệt” của bà Thuận đã giành “Giải vàng nông nghiệp Việt Nam năm 2014” và các giải “Sản phẩm nông nghiệp tiêu biểu năm 2014”, “Bông lúa vàng Việt Nam 2015”, giải Nhất cuộc thi “Sáng tạo kỹ thuật nhà nông toàn quốc lần thứ sáu”.
Ở cơ sở của bà Thuận, không chỉ có sắc màu nền nã, óng ả của lụa tơ tằm mà còn có gam be mộc nguyên bản, thoạt nhìn có vẻ thô ráp, nhưng khẽ chạm tay thôi đã thấy mềm, ấm. Đó là lụa từ tơ sen.

Rất nhiều đoàn khách quốc tế đến tận xưởng sản xuất - cũng là nhà bà Thuận - để mua lụa tơ tằm, lụa tơ sen - Ảnh: P.T.

Lụa sen đến với bà rất tình cờ. Đầu năm 2017, đoàn đại biểu Quốc hội cùng cán bộ huyện Mỹ Đức đến thăm cơ sở sản xuất lụa tơ tằm của bà Thuận, chợt một đại biểu nhắc đến “đặc sản” vùng hồ Inle của Myanmar: lụa tơ sen được làm từ đôi tay của những người dân làng In Paw Khone.

Bà Thuận nghe nói “lụa tơ sen” thì lạ lắm, nhưng khi được đại biểu ấy đề nghị thử làm, bà đã không chần chừ mà gật đầu đồng ý. Tôi hỏi, chưa biết lụa tơ sen là gì mà sao dám gật đầu? Bà Thuận cười: “Tôi nghĩ họ cũng là nông dân như mình. Họ làm được thì mình cũng phải tìm cách để làm cho bằng được”.

Từ tháng 1 đến tháng 6/2017, bà bắt đầu nghiên cứu. Việc lấy tơ sen tốn nhiều công và khó khăn hơn bà tưởng: “Sợi tơ sen rất dễ đứt. Việc dùng dao khoanh từng vòng quanh cuống sen cũng phải nhẹ nhàng, rồi dùng tay vặn và kéo tơ. Cuống sen mang về đến đâu phải làm hết trong ngày đến đó, để đến hôm sau, cuống sen sẽ khô, tơ bị rút, không lấy được nữa. Khi rút được tơ ra lại phải đồng thời vê thành sợi, đặc biệt tốn nhiều thời gian, sự tỉ mẩn và công sức”.

Mỗi ngày, mỗi người thợ lành nghề nhất trong xưởng của bà Thuận chỉ lấy được tơ từ 200-250 cuống sen. Vì sợi tơ sen vô cùng mảnh, công đoạn lấy sợi, vê sợi lại hoàn toàn thủ công nên để hoàn thiện được 1 chiếc khăn 1,7m x 30cm, mỗi người thợ phải mất đến cả tháng trời. Khi đưa sợi lên khung dệt lại hay bị đứt nên thợ dệt vừa làm vừa phải nối sợi. Kết quả là tấm lụa đầu tiên đầy mối nối, xù xì chứ không mềm mại như kỳ vọng.

Bà Thuận lại chong đèn bên khung dệt, mày mò, cải tiến sao cho khung nhẹ hơn, độ giật cũng giảm để khắc phục. “Sau gần 1 năm với biết bao công đoạn, khi nâng tấm lụa tơ sen từ đồng đất quê mình, biến tơ trời thành lụa, tôi cười mà nước mắt cứ thế trào ra” - bà Thuận xúc động nói.

Bà bảo, điều khiến bà thấy ấm áp và tự hào hơn cả là khi khách hàng đánh giá lụa tơ sen Việt Nam “mảnh và săn chắc, màu sắc nguyên bản nhưng mịn hơn so với lụa của làng In Paw Khone”. Như nhiều loại sản phẩm thủ công khác, giá thành của lụa làm từ tơ sen khá cao, gấp 7-10 lần so với sản phẩm làm từ lụa tơ tằm. Vì thế, lụa từ tơ sen hiện nay mới dừng ở đơn đặt hàng từ dòng khách cao cấp.

Nhiều năm nay, bà Thuận đứng trong nhóm tỉ phú của làng, doanh thu tiền tỉ mỗi năm từ nghề tằm tang dệt lụa. Vùng nguyên liệu của bà kéo từ Nghệ An, Thanh Hóa ra đến Hòa Bình, bao tiêu đầu ra kén tằm cho hàng trăm nông hộ.

Bà chia sẻ: “Muốn giữ được nghề làng thì phải hiểu được làng nghề mình đang đứng ở đâu, gặp khó khăn chỗ nào, để tìm cách tháo gỡ. Tôi là người nông dân, việc gì cũng muốn làm đến cùng, muốn tìm tòi để tìm ra cách làm tốt nhất, cho hiệu quả cao nhất. Tôi nỗ lực không ngừng vì muốn không ai có thể chê tơ tằm Việt”.

Uông Ngọc