Nỗi lo đằng sau những con số ấn tượng

Phần lớn sầu riêng xuất khẩu của Việt Nam là vào thị trường Trung Quốc

Sầu riêng Việt Nam đang trải qua giai đoạn tăng trưởng bùng nổ chưa từng có. Theo quy hoạch đến năm 2030, diện tích trồng sầu riêng nước ta đạt 75.000ha nhưng trên thực tế, đến năm 2024, tổng diện tích trồng đã lên tới 155.000ha. Với diện tích trồng tăng hơn gấp đôi so với quy hoạch, chắc chắn sản lượng sầu riêng cũng tăng mạnh. Năm 2024, sản lượng sầu riêng đạt 1,45 triệu tấn, tăng 21,2% so với năm 2023. Giá trị xuất khẩu sầu riêng năm qua cũng đạt hơn 3,2 tỉ USD, chiếm 45% tổng kim ngạch xuất khẩu rau quả của Việt Nam.

Những con số tăng trưởng ấn tượng của ngành sầu riêng có thể khiến nhiều người lạc quan, nhưng sự bùng nổ này cũng kéo theo hàng loạt hệ lụy. Việc mở rộng diện tích ồ ạt có thể dẫn đến tình trạng cung vượt cầu. Việc phá bỏ các loài cây khác để trồng sầu riêng có thể làm mất cân bằng sinh thái, ảnh hưởng đến hệ sinh thái nông nghiệp và an ninh lương thực. Rủi ro càng cao khi các nhà vườn nhỏ lẻ chạy theo phong trào mà thiếu sự chuẩn bị kỹ lưỡng về kỹ thuật canh tác, thị trường tiêu thụ và khả năng cạnh tranh lâu dài.

Tăng trưởng nóng trong ngành sầu riêng cũng đặt ra bài toán về chất lượng sản phẩm và việc kiểm soát chuỗi cung ứng.

Trung Quốc - thị trường nhập khẩu chính của sầu riêng Việt Nam - ngày càng siết chặt các tiêu chuẩn về chất lượng và truy xuất nguồn gốc. Nếu không đáp ứng được yêu cầu này, nguy cơ mất thị trường là rất cao. Bài học từ nhiều ngành hàng nông sản trước đây như thanh long, hồ tiêu, dừa, dưa hấu cho thấy khi Trung Quốc thay đổi chính sách, hàng loạt nông dân Việt Nam rơi vào tình cảnh lao đao.

Bên cạnh đó, phần lớn diện tích sầu riêng vẫn được trồng theo mô hình hộ nhỏ lẻ, thiếu liên kết chặt chẽ với doanh nghiệp và hợp tác xã. Điều này khiến người trồng dễ bị ép giá, thiếu khả năng đàm phán với thương lái và phụ thuộc quá nhiều vào một thị trường xuất khẩu duy nhất.

Giải pháp quan trọng nhất cho sầu riêng Việt Nam là nâng cao chất lượng và giá trị gia tăng. Các địa phương và doanh nghiệp cần đẩy mạnh việc cấp mã số vùng trồng, áp dụng quy trình canh tác đạt chuẩn quốc tế và xây dựng thương hiệu cho sầu riêng Việt Nam. Thay vì chỉ tập trung vào xuất khẩu tươi, cần hướng tới các sản phẩm chế biến sâu như sầu riêng đông lạnh, bánh kẹo, thực phẩm chức năng để gia tăng giá trị và giảm áp lực tiêu thụ theo mùa vụ.

Việc tổ chức lại sản xuất theo mô hình hợp tác xã, liên kết với doanh nghiệp để tạo chuỗi giá trị bền vững cũng là hướng đi cần thiết. Chỉ khi có một chuỗi cung ứng chặt chẽ, nông dân mới có thể an tâm sản xuất mà không lo bị thương lái ép giá hoặc bị ảnh hưởng bởi biến động của thị trường. Để chống “bong bóng sầu riêng”, cần có chính sách điều tiết hợp lý từ phía Nhà nước. Nhà nước cần có quy hoạch vùng trồng hợp lý, tránh tình trạng mở rộng diện tích tràn lan, đồng thời cần hỗ trợ nông dân và doanh nghiệp trong việc tiếp cận thông tin thị trường, nâng cao năng lực cạnh tranh và tìm kiếm thêm thị trường xuất khẩu thay thế, tránh phụ thuộc vào một thị trường duy nhất. Việc nâng cao tiêu chuẩn sản phẩm ngay từ bây giờ sẽ giúp sầu riêng Việt Nam có chỗ đứng vững chắc hơn trên thị trường toàn cầu.

Cũng rất cần sự phối hợp chặt chẽ giữa bộ quản lý chuyên ngành và các địa phương, hiệp hội ngành hàng, doanh nghiệp, hợp tác xã và nông dân. Việc xây dựng một ngành hàng vững mạnh không chỉ giúp nâng cao thu nhập cho nông dân mà còn góp phần nâng tầm nông sản Việt Nam trên thị trường quốc tế. Nếu không kiểm soát tốt, những “cơn sốt” sầu riêng hôm nay có thể trở thành mối sầu chung cho ngành nông nghiệp Việt Nam trong tương lai.

Tiến sĩ Trần Hữu Hiệp