Những điều bất ngờ từ Lệ Lý

Le Ly Hayslip và những điều chẳng dễ giải mã

Tuổi niên thiếu của Phùng Thị Lệ Lý ở làng Kỳ La (nay là phường Hòa Quý, quận Ngũ Hành Sơn, thành phố Đà Nẵng) ngập tràn sự ác liệt của chiến tranh. Trải nghiệm một tuổi thơ chằng chịt tiếng đạn bom, nhiều lần thoát chết, sớm nếm trải đau thương; thời thiếu nữ phải làm đủ nghề kiếm sống cho đến cuộc sống không dễ dàng sau này ở Mỹ… đã thôi thúc bà viết 2 cuốn hồi ký: When Heaven and Earth Changed Places (Khi đất trời đảo lộn) và Child of war, woman of peace (Đứa trẻ thời chiến, người phụ nữ thời bình). 

2 cuốn sách gây chấn động văn đàn Mỹ, được đưa vào danh sách những cuốn sách phi hư cấu hay nhất do Reader’s Digest tuyển chọn vào năm 1990. Năm 1993, 2 cuốn sách được đạo diễn danh giá Oliver Stone chuyển thể thành bộ phim Heaven & Earth (Trời và đất). 

Nhà văn Lệ Lý (Le Ly Hayslip) với tác phẩm được dịch sang nhiều ngôn ngữ trên thế giới

Thế nhưng nhiều người Việt Nam biết đến cái tên Lệ Lý qua những hoạt động từ thiện hơn văn chương. Bà trở về Việt Nam vào năm 1986, nhìn chứng tích xóm làng bị bom đạn tàn phá, nghèo đói và bệnh tật, điều đầu tiên bà làm khi quay về Mỹ là kêu gọi, thành lập 2 quỹ từ thiện Đông Tây hội ngộ (East Meets West Foundation) và Làng toàn cầu (Global Village Foundation). Cả 2 tổ chức hoạt động với mục đích cứu trợ nhân đạo, giáo dục và phát triển nhằm giúp Việt Nam hồi phục thông qua việc cung cấp các nhu cầu cơ bản (nơi ở, nước sạch, cơ sở y tế, giáo dục), giúp tìm kiếm gia đình mới cho hàng trăm trẻ em mồ côi…

Dù được đọc sách bà viết, được xem phim chuyển thể từ tác phẩm của bà, được bà đưa đi nhiều nơi trên đất Mỹ cũng như đưa bà đến thăm nhiều di tích lịch sử mỗi khi bà về Việt Nam, nhưng mỗi lần được gặp lại bà, chứng kiến cuộc sống của bà trên nước Mỹ, tôi vẫn luôn bất ngờ. 

Nhà văn Lệ Lý tổ chức đám cưới con trai trong trang phục truyền thống, dù ở Mỹ (ảnh tư liệu Lệ Lý)

Trong gian bếp thuần Việt

Ở tuổi 70, Lệ Lý còn rất năng động, bà lái xe đón chúng tôi ở phi trường San Diego, đưa đi thăm tàu Midway. Trên con tàu này, bà có cuộc gặp gỡ và trò chuyện thú vị với các nhà sư Tây Tạng, rồi ăn trưa với nhà văn - giáo sư Larry Berman, trao đổi với ông về quyển sách Điệp viên hoàn hảo mà giáo sư viết về nhà tình báo Phạm Xuân Ẩn và về cuộc hội thảo bà vừa tham dự…

Người phụ nữ dũng cảm, dám mất nhiều tài sản, tiền bạc, cơ hội cho việc viết sách, làm phim, cho những dự án thiện nguyện giúp đỡ Việt Nam kỳ lạ thay lại là người phụ nữ sống giản dị, kiệm ước. Bà tiết kiệm từng giọt nước...

Bà trong các cuộc gặp lịch lãm, linh hoạt, năng động và có ngữ điệu của một diễn thuyết viên, như bà từng nhiều lần diễn thuyết bằng tiếng Anh tại nhiều trường đại học trên đất Mỹ. Thế nhưng, khi lái xe về ngôi nhà nép mình dưới thung lũng Escondido, trút bỏ bộ quần áo phong cách, lịch lãm; khoác lên người bộ cánh giản dị, trong gian bếp thuần Việt, Lệ Lý trở về với một con người hoàn toàn khác. 

Bà thoăn thoắt làm bếp. Từng thứ trong ngôi nhà bà mang đậm dấu ấn làng quê Nam bộ. Đó là bộ thúng, rổ, nong, nia… vừa làm vật dụng, vừa trang trí trong ngôi nhà. Quanh tôi là một không gian thuần Việt, đầm ấm và sâu thẳm với những bộ chén dĩa sành thô mộc, bó đũa tre, tấm mành, bức tranh sơn mài vẽ làng quê Việt Nam, bộ dụng cụ ăn trầu...  

Tôi thêm một lần kinh ngạc khi bà nấu những món ăn Việt, bày mâm cơm Việt, sắp đồ cúng y như những người bà của tôi ở làng quê Nam bộ. Và cũng thật kinh ngạc khi bà sở hữu một tủ lớn quần áo treo hàng chục bộ áo dài cưới 3 miền của Việt Nam, những chiếc áo dài từ cổ điển đến hiện đại và những chiếc mấn đội đầu lộng lẫy... Bằng âm giọng đặc trưng của người Đà Nẵng, bà nói, đám cưới con trai bà ở Mỹ, cô dâu chú rể vẫn mặc đồ Việt Nam, là bộ áo dài truyền thống…

Nhà văn Lệ Lý (Le Ly Hayslip - thứ năm từ trái) luôn truyền cảm hứng cho những nghệ sĩ trẻ gốc Việt ở Mỹ

Người đàn bà dũng cảm với cuộc sống kiệm ước, tối giản

Câu chuyện của chúng tôi bắt đầu từ những con số, thậm chí là con số… nhạy cảm. "Thu nhập từ sách, phim và diễn thuyết khoảng 1 triệu USD, và phần lớn thu nhập ấy tôi dành cho từ thiện. Đơn giản vì những gì tôi có được cũng từ đất và trời trao tặng. Tôi nghĩ mình phải trả lại những thứ mình có được cho cuộc đời!", Lệ Lý không ngần ngại chia sẻ.

Từng đến làng Kỳ La, quê hương bà, tôi biết điều bà nói là có thật. Cho đến giờ, bà vẫn thấy mình có trách nhiệm với tổ tiên, từ việc xây dựng nhà thờ tổ, nơi bà cất tiếng khóc chào đời để kết nối con cháu nhiều nơi, nhiều thế hệ. Bà xây Làng hy vọng Đà Nẵng, đến nay, từ nơi đó đã có 120 em tốt nghiệp đại học, 200 em tốt nghiệp cao đẳng, còn lại trung cấp và nghề lao động, tự nuôi sống được bản thân, nhiều em thành đạt ở nước ngoài… 

Tủ quần áo của nhà văn Lệ Lý cất giữ nhiều áo dài cưới, khăn đóng, áo dài nam, mấn... đủ lễ bộ để tổ chức đám cưới Việt theo lễ nghi truyền thống

Nhiều năm tôi đã sống giữa 2 làn đạn trên nước Mỹ, nhưng tôi không nao núng vì tôi tin vào những điều mình làm", Lệ Lý trải lòng. Bà nhớ lại những ngày đầu tiên về Việt Nam, sau chiến tranh. Hành trình gian truân, qua nhiều cửa ải, nhiều rào cản để trở về quê hương đã lấy đi nhiều nước mắt và thêm nhiều nỗi đau trong lòng bà. Đó là những năm 1980, khi quan hệ 2 nước Việt - Mỹ còn đóng băng. 

Từ quá nhiều trải nghiệm của sự chia cắt, bà đã dũng cảm gởi cho Chính phủ Mỹ lá thư kêu gọi bỏ lệnh cấm vận. Thư bà lọt thỏm trong nhiều lá thư chống bình thường hóa quan hệ 2 nước của nhiều người Việt lẫn người Mỹ, những cung bậc cảm xúc trong đó dường như đã tạo nên ấn tượng đặc biệt. Và bà là một trong những người được Tổng thống Bill Clinton mời trong đoàn khách cùng sang thăm Việt Nam năm 2000...

Nhà văn Lệ Lý (giữa) cùng trẻ em mồ côi trong chuyến về thăm Việt Nam những năm 1990 (ảnh tư liệu nhà văn Lệ Lý)

Người phụ nữ dũng cảm, đánh cược cả nguy cơ mất tài sản, tiền bạc, cơ hội cho việc viết sách, làm phim, cho những dự án thiện nguyện giúp đỡ Việt Nam… kỳ lạ thay lại là người phụ nữ sống giản dị, tiết kiệm một cách không tưởng. Bà xót ruột nhìn tôi xả nước rửa chén, nhắc khẽ: "Ở San Diego nước rất hiếm. Nè, nước rửa chén xong giữ lại, rồi đem tưới cây!". Nói là làm, bà khệ nệ bưng thau nước ra ngoài tưới cho gốc chanh dây và đám rau đang háu nước… 

Lưu giữ những giá trị văn hóa phi vật thể

Lệ Lý khiến tôi thêm phần bất ngờ về khả năng ghi nhớ, ca diễn những bài ca dao, dân ca, hò vè... Bà nhớ như in câu chuyện cha mình kể về người nữ anh hùng họ Phùng và ao ước khi lớn lên, bà cũng là một nữ anh hùng, làm rạng danh xứ sở. Chiến tranh đã khiến bà rời quê nhà, đi làm đủ loại công việc rồi trôi dạt sang Mỹ, “Nhưng quê hương vẫn trong trái tim tôi, cùng với những bài hát, câu ca đi vào tâm thức.

Poster phim Trời và đất

Những câu ca, hò vè ấy là một phần máu thịt quê, gắn liền với ký ức của tôi", bà nói. Rồi bà hát. Những bài hò vè về tấm gương cô Tám, chị Lý anh hùng quê hương Đà Nẵng của bà. Bà hát về những bài ca mẹ dạy con gái siêng năng, hiếu thảo; về khao khát hạnh phúc lứa đôi, về tâm tình người phụ nữ có chồng bị bắt lính, phải gồng gánh nuôi con. “Vì chiến tranh, vùng tôi sống ban ngày của quốc gia, đêm của cộng sản, nên người dân muốn tồn tại phải linh hoạt đối phó. Dân mềm như là nước mà!" - bà cười, nhớ lại những tình huống trớ trêu, những lằn ranh sinh tử... 

Giờ đây, với người đàn bà này, đau khổ, nghịch cảnh, tang thương mà bà nếm trải trở thành tài sản quý báu của cuộc đời. "Tôi mong ngôi nhà này là địa chỉ để bất cứ ai muốn tìm hiểu Việt Nam tìm đến, trải nghiệm. Tôi mong làm lễ cưới cho những cặp vợ chồng bằng nghi lễ, trang phục Việt Nam. Tôi mong làm băng đĩa ghi lại những câu ca, hò vè cho các bà mẹ Việt Nam ở Mỹ mở ru con ngủ, để những đứa trẻ gốc Việt không quên Việt Nam và văn hóa sâu thẳm của người Việt.

Tôi ngoài 70 rồi, đã nghĩ đến việc mai này mình không còn, vẫn còn chút giá trị tinh thần để lại cho con cháu. Tôi tặng lại ngôi nhà mình cho việc lưu giữ và truyền tải những giá trị văn hóa Việt Nam đến thế hệ sau”, bà trầm ngâm. 70 năm cuộc đời, bà nói chưa bao giờ lời cha bà dạy thôi vang vọng trong tâm trí: "Bảy Lý, con phải sống. Nếu số phận không dồn ép con làm người anh hùng xông pha trận mạc thì bổn phận của con là bằng mọi cách phải sống. Sống để kể lại những câu chuyện cho con cháu, để chúng sống tốt hơn, người hơn!". 

Lệ Lý đã làm được lời ký thác của người cha. Bà đã sống để viết sách kể chuyện và đang cố nhớ để hát lại những bài hát cổ xưa, truyền lại cho con cháu...

Trầm Hương

Ảnh: Nguyễn Hoàng