Nhớ xích lô máy Sài Gòn - Chợ Lớn

Có người bạn trẻ vừa từ Hà Nội vào thăm, chúng tôi dắt anh đi dạo một vòng Chợ Lớn. Chỉ chiếc xe đang đậu ở một góc đường trước cổng chợ Kim Biên, anh hỏi: “Ông này, xe gì mà lôi thôi thế này, phải xe công nông kiểu Sài Gòn không?”.

Nhìn chiếc xe anh chỉ, bất chợt trong tôi dậy lên một nỗi xót xa. Chiếc xe không còn ra hình thù một loại phương tiện giao thông mà trông như cái giường sắt di động. Tôi nói: “Đây là xích lô máy. Cả miền Nam Việt Nam trước đây, ở tỉnh thành nào cũng có xích lô đạp, nhưng đặc biệt tại Sài Gòn có thêm xích lô máy”.

Bến xích lô máy chợ Bến Thành năm 1950 - những chiếc xe một thời là biểu tượng về sự an toàn, nhanh chóng - Ảnh: LIFE

Kể chuyện xích lô máy

Một người bạn khác, nay đã ở tuổi trung niên, kể: “Nhớ hồi còn nhỏ, đi từ Chợ Lớn ra Sài Gòn, cha mẹ tôi hay kêu xích lô máy chứ không đi taxi, cũng không đi xe buýt. Cái xe lùn lùn mà rộng rãi. Cha mẹ ngồi trên nệm, bọn nhỏ tụi tôi ngồi dưới sàn xe. Cái cảm giác xe chạy vèo vèo qua mặt xe khác, gió lùa trên mặt thật là oách”.

Một người bạn già khác nói: “Tài tình nhất là cảnh xích lô máy bám đuôi xe phía trước. Mình cứ tưởng cái cản xe thế nào cũng đụng vào xe hơi, xe gắn máy, nhưng lại không sao, bởi dân lái xích lô máy thiện nghệ vô cùng”.

Ở góc độ ký ức đô thị, hẳn nhiều người trong chúng ta khó có thể quên hình ảnh xe xích lô máy. Buổi sáng, những chiếc xích lô máy, xích lô đạp, xe lam vẫn là những phương tiện dậy sớm nhất, tỏa đi các ngã đường với đủ loại hàng hóa, thực phẩm. Từ các chợ đầu mối, những chiếc xích lô máy đưa bạn hàng về các chợ nhỏ, đưa công chức đi làm.

Xích lô máy cũng là phương tiện chở khách du lịch khắp thành phố. Muốn đi đâu, chỉ cần gọi xích lô máy. Nhưng anh Hai, chú Ba luôn túc trực ở các ngã tư như một biểu tượng của sự nhanh chóng, an toàn. Thậm chí trong lúc du ngoạn, nếu bạn muốn nghe những mẩu chuyện về Sài Gòn, bác tài xích lô máy có thể kể vanh vách cho bạn về những địa danh, con người, sự kiện. Nếu thích, bạn có thể bảo bác tài dừng xe, vào quán uống ly cà phê hoặc mua sắm vài món đồ. Các bác tài vẫn sẽ vui vẻ đợi bạn, cần mẫn như chính chiếc xe.

Những chiếc xích lô máy ngày xưa thường được sơn nhiều màu sặc sỡ, có thể vừa chở khách, vừa chở hàng hóa. Tuy nhiên, thường những xe chuyên chở khách sẽ được trang bị sang hơn và cũng ít nhận chở hàng để tránh dơ, trầy và cũ xe. Người chạy xích lô máy thuở ấy được xếp vào “đẳng cấp” cao hơn người chạy xích lô đạp. Lý do đơn giản: tậu được một chiếc xích lô máy là coi như có cả một gia tài, bởi giá mỗi chiếc xe khi ấy gần chục lượng vàng (cả trăm triệu ngày nay).

Thế nên các bác tài chạy xích lô máy cũng luôn tạo cho mình một vẻ ngoài rất “ngầu”. Họ đội nón nỉ, đeo kính mát, mang giày và đóng thùng khi chạy xe; phong thái lúc nào cũng hào sảng. Sài Gòn ngày ấy có bến riêng dành cho xích lô máy và cả những hãng chuyên cho thuê xe theo ngày hoặc tháng - giúp nhiều người trong cuộc mưu sinh.

Ngày ấy xa rồi

Chủ trương cấm lưu thông xe cũ đã khóa bánh những chiếc xích lô máy, không còn có thể dọc ngang trên đường. Thay thế cho xích lô và ba-gác máy hôm nay là loại xe “ba-gác Trung Quốc” mà nhiều người vẫn gọi là chiếc xe xấu xí nhất thế giới - vừa chiếm dụng mặt đường hơn, vừa ít linh hoạt hơn vì không thể chở khách. 

Quan trọng hơn, những chiếc ba-gác Trung Quốc hôm nay không còn lưu giữ được chút nào nét văn hóa của một thời xích lô máy, phong thái của các bác tài.

Nhìn mấy chiếc xích lô máy nát còn đậu chở hàng ở bến chợ Kim Biên, chúng tôi chợt nhớ đến người bạn thi sĩ nghèo ngày nào cũng dành ít tiền mua vé số. Ông tâm sự: “Tôi chỉ cầu trúng đủ tiền để mua một chiếc xích lô máy còn zin là được. Chiều chiều hay cuối tuần, xách xích lô máy chở bạn bè làm vài vòng Sài Gòn - Gia Định - Chợ Lớn để thiên hạ ngày nay biết dân Sài Gòn xưa bảnh như thế nào. Sướng phải biết!”. 

Dân Sài Gòn cố cựu hẳn sẽ chia sẻ cái sự sướng ấy với anh thi sĩ về chiếc xe đặc biệt - đặc trưng của một thời Sài Gòn hoa lệ này. Chiếc xe ấy, với tiếng máy nổ giòn có lẽ vẫn đang lao đi trong ký ức của chúng ta mỗi đêm khó ngủ.

Tư liệu ghi nhận xích lô máy xuất hiện ở Sài Gòn vào những năm cuối thập niên 1940 đầu 1950. Xe do hãng xe Peugeot của Pháp chế tạo, tải trọng có thể lên đến vài trăm kilogram và được xem là phiên bản nâng cấp của xích lô đạp.

Từ một góc nhìn nào đó, sự xuất hiện của xích lô máy ở Sài Gòn có thể xếp vào nhóm những cột mốc cơ giới hóa của đô thị hiện đại này khi thay thế cho kiểu dùng sức người của xích lô đạp, xe kéo và thay cả những chiếc xe thổ mộ, xe bò.

Trần Tiến Dũng