50 năm trước, nhà báo Đoàn Công Tính - nguyên phóng viên Báo Quân đội Nhân dân - chụp bức ảnh cụ già chèo thuyền cùng cô con dâu sắp cưới cầm chắc tay súng với nụ cười hào sảng. Bức ảnh đó giờ đang được đặt bên góc Bảo tàng Thành cổ và nhanh chóng nổi tiếng trên khắp thế giới. Bởi lẽ, giữa mưa bom bão đạn trong 81 ngày đêm chiến đấu giữ gìn, bảo vệ thành cổ, nụ cười của hai bố con ông lái đò như tiếp thêm sức mạnh để quân dân ta giành chiến thắng trong trận đánh lịch sử này.

Cô gái đó chính là o Thu (Nguyễn Thị Thu, sinh năm 1954) ở làng Giang Hến, thị trấn Ái Tử, huyện Triệu Phong, Quảng Trị.

Hơn 70 tuổi rồi, nhưng o vẫn cần mẫn mưu sinh với việc bán bắp cho khách qua đường. Giọng o đặc quánh như tính cách quen thuộc của người dân sinh ra ở đôi bờ Thạch Hãn. “Con đợi o chút nghe, mấy bữa chừ (giờ) lũ trái vụ cuối tháng 3 làm lúa, bắp sắp đến mùa thu hoạch đều chết hết. Còn được ít bắp o trồng trên vùng cao không bị hư, nay o chọn được vài chục quả ngon để bán. Tiếc đứt ruột vì ông trời không cho ăn con ơi”. 

Tôi mua hết rổ bắp ủng hộ để o về nhà sớm kẻo trời tối nhưng o nằng nặc khước từ: “Thôi hôm ni kiếm đủ 50 nghìn ri là vui rồi, vô thôi, mời hai con vào nhà chơi uống nước nói chuyện, rồi nghe o kể chuyện xưa. Số bắp ni (này) còn lại mai ra đường o bán tiếp. Kệ lo chi con. Trời cũng tối rồi, ngồi lâu muỗi cắn sợ bán thêm nữa cũng không ai mua”…

Nhìn lên bức ảnh treo ở phía đầu chiếc giường cũ kỹ, chú Nguyễn Câu (chồng o Thu) nói lớn: “Đó là kỷ vật quý giá mà nhà báo lão thành Đoàn Công Tính gửi tặng gia đình tui khi ông có dịp trở lại thăm Quảng Trị”. Ri ông bâng quơ: “Thấm thoát, bức ảnh ba với vợ tui chèo đò đưa quân trên sông Thạch Hãn đến hết tháng 4 ni nữa là được 50 năm. Chú dốc sức đi tìm, rồi hỏi kỹ anh em bạn bè, người quen thì được biết trong bức hình này các chiến sĩ đã hy sinh nay không còn ai còn sống sót cả. Chú nghĩ nếu ai còn đó, khi đi ngang Quảng Trị rồi ghé vô thành cổ Quảng Trị thắp một nén nhang gửi đến đồng đội chắc chắn các anh cũng về thăm hỏi thăm vợ chú còn sống hay đã hy sinh…”. 

Mùa hè đỏ lửa ở chiến trường thành cổ năm 1972, nữ du kích Nguyễn Thị Thu được phân công vào đội vận chuyển cùng bố chồng tương lai (thuyền trưởng Nguyễn Con) phục vụ chiến đấu. Nhiệm vụ chủ yếu của o Thu cùng ông Nguyễn Con là lái đò đưa quân lương, quân dụng từ hậu phương vào mặt trận thành cổ Quảng Trị, đồng thời chuyển thương bệnh binh về tuyến sau. O nói: “Lúc đó đò đi ngày không được thì đi đêm, trời nắng không chèo được thì tăng chuyến lúc trời mưa. Có những lần bị địch phục kích nã đạn pháo, các chiến sĩ giục tui và bố chồng nhảy xuống sông vào trú chỗ an toàn… Nhưng làm răng (sao) mà bỏ lại được chú, nhiệm vụ mà”. Có lần đang làm nhiệm vụ cùng đồng đội, bất ngờ có một quả bom quân địch thả xuống làm hai chiến sĩ bộ đội hy sinh, 4 trong 6 cô du kích bị thương nặng - trong đó có o Thu.

Chiến tranh kết thúc. Năm 1976, o Thu kết hôn với ông Nguyễn Câu (con trai cụ Nguyễn Con). Từ đó vợ chồng o gắn bó với công việc cào hến dưới sông Thạch Hãn đem ra chợ để đổi lấy cái ăn, nhưng cuộc sống ngày mỗi vất vả hơn vì tuổi già, sức yếu tay chân không còn nhanh nhẹn như xưa.  

Khi chúng tôi hỏi vì sao có bức hình này đặc biệt này, o vui vẻ: “Nói thiệt với hai con, lúc đầu o không hề biết tấm ảnh có hình mình và cha chồng được in trên các báo. Sau này, qua một người cùng làng thì mới biết tấm hình đó được in lớn trên báo và cả sách, được treo trang trọng trong Bảo tàng Thành cổ. Gia đình biết cả việc chủ nhân bức ảnh đi tìm mình và những người trong hình nhưng hai vợ chồng không dám đến nhận, bởi lẽ nhận mình là người trong ảnh để làm chi?”. Mãi đến năm 2007, khi nhà báo Đoàn Công Tính tìm gặp lại, hai người mới nhận ra nhau. Bức hình được ông Tính sang lớn rồi tặng cho gia đình.

Hồi đó anh em bộ đội hay gọi o Trần Thị Ngọc Diệp là người đẹp “xã đội”. O Diệp (sinh năm 1954, trú tại kiệt 33 đường Đặng Dung TP. Đông Hà, Quảng Trị), được biết đến là nữ xã đội phó trẻ nhất huyện Triệu Phong thời bấy giờ

Năm 18 tuổi, o Diệp gia nhập lực lượng du kích và trở thành xã đội phó xã Triệu Thượng (huyện Triệu Phong, Quảng Trị) từ năm 1972 - 1975. Đây là một trong những địa phương quan trọng và diễn ra nhiều trận đánh ác liệt trong chiến dịch 81 ngày đêm giải phóng thành cổ. Khi ấy, sự nguy hiểm luôn rình rập bởi suốt dải Như Lệ, Tích Tường, Nhan Biều, Xuân An dọc bờ Bắc sông Thạch Hãn luôn bị các máy bay trinh sát OV10, L19 của quân địch bay lượn quần thảo. Nghi chỗ nào có hoạt động của quân ta là chúng bắn pháo khói gọi ngay phản lực F4 đến và không đầy 5 phút sau, bom sẽ cày nát khu vực pháo khói vừa nổ. 

Trong bút ký của một cựu chiến binh từng là sinh viên văn khoa, trường Tổng hợp Hà Nội và từng “say nắng” o Diệp - nay là nhà báo Phùng Huy Thịnh - có đoạn miêu tả: “Diệp nhỏ nhắn với khuôn mặt không đẹp một cách sắc sảo nhưng xinh xắn. Thực tình, ưu thế của cô không phải ở đôi mắt đen to hay cái miệng nhỏ nhắn có duyên, mà lại ở nước da trắng hồng hiếm thấy. Cô vừa là xã đội phó vừa kiêm cả chức đại đội trưởng đại đội du kích huyện. Đơn vị này từng được phong anh hùng trước đó và luôn luôn sát cánh với bộ đội chủ lực chốt giữ vùng tây Quảng Trị cho tới khi Hiệp định Paris được ký kết năm 1973”. Không chỉ xinh xắn, o Diệp còn có khả năng ca hát tuyệt vời: “Khi ngày nào không phải lâm trận, chúng tôi thường tụ tập đàn hát trong hầm. Những lần ấy, cả tôi lẫn Diệp đều là ngôi sao. Tôi thì những ca khúc trữ tình Nga và dân ca quan họ, còn Diệp hò Huế và một số bài hát ướt át phố biển trong Nam lúc bấy giờ”.