Lô tô Sài Gòn: Thừa hài, thiếu chiều sâu

Lô tô: Sự thú vị từ cách rao số

Giữa lòng Sài Gòn, với nhiều loại hình giải trí hiện đại, sôi động, sự hồi sinh và phát triển của lô tô trong thời gian gần đây đã mang đến màu sắc mới. Bộ môn này không xa lạ với khán giả Việt, đặc biệt ở khu vực miền Nam, các tỉnh miền Tây Nam bộ. Tuy nhiên, lô tô Sài Gòn hiện tại mang màu sắc mới của những người trẻ, phần lớn thuộc thế hệ 9X.

Với lô tô, ngoài yếu tố may rủi, sự thích thú của khán giả được tạo nên bởi cách rao số của người kêu. Từ nhiều thể loại âm nhạc như: boléro, hồ quảng, cải lương, nhạc trẻ... người kêu số lựa chọn ca từ phù hợp để gọi con số theo sự tương đồng, phù hợp về cách phát âm.

Kỹ thuật kêu số trong lô tô không có bất kỳ giới hạn hay khuôn khổ nào. Người kêu số có thể tự sáng tạo những câu đối, câu thơ lục bát hoặc hình thức kể chuyện có vần điệu để gọi. Sự nhanh nhạy, ứng biến linh hoạt của người kêu số trở thành nét đặc sắc trong lô tô.

Sân khấu lô tô, một nét văn hóa quen thuộc với người dân miền Nam, đặc biệt miền Tây Nam bộ

Một khúc hát có thể được biến tấu với nhiều cụm từ ở cuối để gọi các con số khác nhau. Chẳng hạn như bài: “Gió đưa bụi chuối sau hè/ Anh mê vợ bé bỏ bè con thơ/ Con thơ tay ẵm tay bồng/ Tay dắt mẹ chồng, đầu đội thúng khoai” (vần oai), người kêu lô tô gọi những con số kết thúc bằng số 2. Chỉ cần thay cụm cuối bằng “thúng môn” (vần ôn) để gọi những con số tận cùng có số 4.

Một con số trong lô tô có nhiều phương thức để rao, bằng cách sử dụng những câu hát, vần khác nhau. Ví dụ để gọi con số 37, người kêu lô tô có thể hát một số câu có tận cùng bằng vần ay, oai, ai hoặc ây (có cách phát âm gần giống vần ay): “Tháng giêng là tiết mưa xuân/ Đẹp người thục nữ thanh tân má hồng/ Muốn cho đây đấy vợ chồng/ Hay còn quyết chí một lòng chờ ai?”…           

Lô tô được hồi sinh và phát triển lại tại TP.HCM trong thời gian gần đây

Màn kêu số lô tô của đoàn Sài Gòn tân thời:     

Số 30 (40, 50, 60...) có thể được rao qua các câu hát sau: “Chàng về có nhớ thiếp chăng/ Thiếp về thiếp nhớ hàm răng chàng cười” (ba mươi), “Phận là con gái, chưa một lần yêu ai. Nhìn về tương lai mà thấy như sông rộng đường dài… Lứa đôi tình duyên còn chưa lưu luyến. Sợ người ta đến em khóc sau bao lời khuyên” ("30 nguyên" - 30 tròn, câu hát trích từ bài hát Duyên phận).

Cách rao số trong lô tô thể hiện tư duy linh hoạt, dễ thích ứng với hoàn cảnh sống cũng như sự cởi mở, thoải mái của người Nam bộ. Cách đọc “chạy” các từ có vần phát âm gần giống nhau cũng là nét đặc trưng của cư dân nơi đây. Người kêu lô tô chủ động trong việc giữ tiết tấu để phần trình diễn nhanh hay chậm tùy ý để lôi kéo khán giả qua từng câu hát.

Ngoài ra, để tạo nên điểm nhấn, người kêu sẽ cố tình không gọi đúng con số, chẳng hạn như hát vần ai nhưng lại kêu số ba, số bốn… Sự hài hước cũng được đan xen vào quá trình kêu số để lôi cuốn khán giả.                                                                   

Với lô tô nguyên bản, đây không chỉ là loại hình giải trí đơn thuần mà còn là nơi lưu giữ những giá trị văn hoá truyền thống khi vè, ca dao, tục ngữ, hò, lý… được sử dụng để kêu số. Cùng với giai điệu vui tươi của các loại nhạc cụ, kho tàng văn học dân gian này lại dễ dàng đi vào lòng người và được truyền miệng ở phạm vi rộng với những nội dung răn dạy con người lẽ sống ở đời, tình yêu quê hương đất nước hoặc giáo dục về lịch sử… Lô tô có tính châm biếm, trào phúng nhẹ nhàng nhưng sâu cay về những thói hư tật xấu trong xã hội. Nhưng đây chỉ còn là câu chuyện của ngày xưa.

Lô tô của người trẻ: thừa hài, thiếu ý

Với những đoàn lô tô trẻ hiện nay ở Sài Gòn, phần lớn đều sử dụng những ca khúc nhạc trẻ, nhạc trữ tình hoặc những câu hát tự sáng tác để kêu số… Kho tàng văn học dân gian gần như bị lãng quên dù vốn từ, ý tứ của chúng đa dạng, phong phú. Có chăng, chỉ một số ít câu ca dao, vè quen thuộc được các đoàn mang lên sân khấu.

Đáng nói ở đây, chúng cứ lặp đi lặp lại qua nhiều đêm diễn, gây cảm giác nhàm chán. Người kêu lô tô cứ quanh quẩn trong một vài ý tứ, mảng miếng quen thuộc, chỉ cần hát câu đầu, người nghe đã có thể đoán được con số. Điều này khiến phần kịch tính, hồi hộp trong bộ môn lô tô giảm đi đáng kể.

Những đoàn lô tô trẻ có lợi thế bởi tư duy mới, nhưng hạn chế về giọng hát, vốn từ...

Tính chất hài hước được thể hiện rõ qua việc người kêu số “chế biến”, “xào nấu” các ca từ, biểu diễn hình thể… nhưng đôi lúc trở nên dư thừa, trong khi đó chất lượng giọng hát chưa được chú trọng, vốn từ rao số còn hạn hẹp. Mỗi đêm diễn của đoàn Sài Gòn tân thời hay Hương Nam, dù có hơn chục thành viên phục vụ, kêu số, chỉ một vài cái tên sở hữu giọng hát thực sự tốt, đủ sức lôi cuốn như: Tâm Thảo, Dạ Thảo, Yumi hay Mai Thiên Tai. Người trẻ cũng bộc lộ hạn chế khi không có những câu rao dài hơi.

Là một trong những bậc tiền bối của bộ môn lô tô, nghệ sĩ BB Phụng cho rằng, lớp trẻ đang có những thiếu sót nhất định, dù có nhiều lợi thế hơn so với ngày trước: được học về kỹ năng diễn xuất, có sân khấu hoạt động ổn định, âm thanh, ánh sáng tân tiến… Nguyên nhân chính đưa đến thực trạng này do lớp trẻ chưa được quan sát và nghe lô tô nguyên bản, đúng chất.

Trong khi đó, hơn 10 năm trở lại đây, lo tô gần như bị mai một, bị thay thế bởi dòng chảy của âm nhạc hiện đại. Nữ nghệ sĩ cho biết, ngoài chị, chỉ còn một vài người nhớ và biết về cách kêu lô tô truyền thống, trong đó ca dao, tục ngữ, vè, hò, lý… được sử dụng thuần thục. Bên cạnh đó, việc lớp trẻ bắt xu hướng thị trường cũng là yếu tố khiến những giá trị cốt lõi của lô tô mờ nhạt dần theo năm tháng. Vì thế, những thiếu sót này có thể tạm thông cảm, chấp nhận.

Nghệ sĩ BB Phụng (áo dài xanh) trong một lần biểu diễn với đàn em

Việc thay đổi để thích ứng với thời cuộc là quy luật tất yếu. Tuy nhiên, một bộ môn giải trí, một loại hình nghệ thuật muốn tồn tại dài lâu buộc phải có dấu ấn riêng. Lô tô của ngày xưa đã làm được điều đó. Vì thế, nghệ sĩ BB Phụng cho rằng việc giữ hồn cốt cho bộ môn này thực sự quan trọng: “Muốn lô tô trở thành nét văn hóa được lưu truyền, bắt buộc phải mang đến giá trị, chứ không đơn giản chỉ là trò vui. Chúng ta có thể hoà nhập, nhưng đừng hoà tan. Khi giữ được chiều sâu, ý nghĩa của chúng mới có hy vọng để lưu truyền, để thế hệ sau còn nắm rõ bản chất lô tô vốn dĩ đẹp. Các bạn trẻ ngoài âm nhạc hiện đại, nên đan lồng khéo léo những giá trị văn hóa dân gian vào cách rao số, có mộc mạc, có hiện đại. Bên cạnh đó, các bạn nên hiểu, kêu lô tô không chỉ lên sân khấu hát là xong chuyện, mà còn phải rèn luyện tư duy cho linh hoạt, nhạy bén, hát hay để khán giả nghe đã tai. Nghề nào cũng vậy, phải học, phải rèn mỗi ngày mới mong giỏi được. Giờ đây, mọi điều kiện trở nên dễ dàng hơn, mong các bạn đừng lơ là, xem nhẹ”.

Tâm Thảo, một trong những người trẻ có giọng hát tốt và vốn từ, bài hát kêu số lô tô khá đa dạng

Để được bước lên sân khấu lô tô ngày trước, người hát phải kinh qua nhiều công việc như dọn bến, giặt giũ, nấu cơm, đuổi bọ, bán vé… Sự tiếp xúc hằng ngày, qua ngày qua tháng, giúp họ trở nên nhạy hơn, tích lũy được nhiều kinh nghiệm trên sân khấu, cách rao cũng linh hoạt, dày dặn.

Hiện tại, các thành viên của những đoàn lô tô trẻ đều có cơ hội rao số dẫu chưa nhiều kinh nghiệm. Vì thế, việc rèn luyện càng cần thiết. “Bây giờ, chỉ cần mỗi ngày các em chịu học thêm một câu rao mới là đã có thể tích lũy thêm chút vốn liếng cho mình”, nghệ sĩ BB Phụng chia sẻ. Yếu tố hài của lô tô nên thể hiện ở ngôn từ hơn là biểu diễn hình thể - yếu tố dễ gây phản cảm.

Lô tô trẻ đang thiếu chiều sâu. Những tồn tại bên trên khiến khán giả ít nhiều đã phản ứng. Lô tô nay đã có đất sống giữa lòng Sài Gòn, nhưng con đường tìm về giá trị nguyên bản, đủ chất lượng, đủ tầm vóc về ý nghĩa vẫn còn gian nan. Bất kỳ sản phẩm nào muốn được ưa chuộng dài lâu không chỉ cần đẹp về hình thức mà còn phải chất lượng về nội dung. Lô tô cũng không ngoại lệ.

Thành Lâm