Làng tranh Kim Hoàng đã ‘hồi sinh’

Từ ký ức của các cụ gần đất xa trời

Cuốn sách Dòng tranh dân gian Kim Hoàng là thành quả sau ba năm nỗ lực sưu tầm, nghiên cứu của nhóm tác giả Nguyễn Thị Thu Hòa, tiến sĩ Trịnh Sinh, nghệ sĩ nhiếp ảnh Lê Bích. Đây cũng là cuốn sách nằm trong dự án Khôi phục tranh dân gian Kim Hoàng, tập hợp nhiều nghệ nhân, nhà sưu tầm tranh dân gian Việt Nam, các họa sĩ; các nhà nghiên cứu văn hóa, lịch sử và mỹ thuật…

Cuốn sách là thành quả sau ba năm nỗ lực sưu tầm, nghiên cứu của nhóm tác giả Nguyễn Thị Thu Hòa, tiến sĩ Trịnh Sinh, nghệ sĩ nhiếp ảnh Lê Bích.

Làng Kim Hoàng (xã Vân Canh, H.Hoài Đức, TP.Hà Nội) thuộc xứ Đoài xưa, cách trung tâm Hà Nội chỉ khoảng 15km. Kim Hoàng, Đông Hồ, Hàng Trống là ba dòng tranh nổi tiếng của đồng bằng châu thổ sông Hồng. So với hai dòng tranh kia, tranh làng Kim Hoàng phải chịu nhiều biến thiên hơn cả, dù mang nhiều giá trị dân gian đặc sắc.

Trận lũ năm 1915 làm vỡ đê Liên Mạc, nước sông Đáy tràn vào làng cuốn trôi gần như toàn bộ ván in tranh; rồi đói nghèo, chiến tranh khiến người dân không còn tâm trí dành cho thú chơi tranh. Mấy năm trước, ký ức về tranh làng nức tiếng chỉ còn lại trong các cụ cao niên - một vài cụ còn nhớ những ngày đưa tranh làng đi bán. Luyến tiếc văn hóa, lịch sử xứ Đoài, các cụ làng Kim Hoàng đã đến gõ cửa Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam nhờ người khôi phục lại dòng tranh làng mình.

Một mẫu tranh của làng Kim Hoàng.

Dự án Khôi phục tranh dân gian Kim Hoàng đã ra đời, do bà Nguyễn Thị Thu Hòa - Giám đốc Bảo tàng Gốm sứ Hà Nội đứng đầu. Khi bà và cộng sự về làng Kim Hoàng đã tìm đến những cụ gần đất xa trời, từng chứng kiến việc làm tranh, bán tranh. Nghe các cụ kể lại, nhờ các cụ giám định màu tranh cơ bản của Kim Hoàng, cách làm, cách phân phối tranh qua hệ thống chợ quê xứ Đoài… bà Hòa và cộng sự đã dựng lại được hình ảnh của làng nghề này ở buổi hoàng kim.

Bà Hòa (phải) làm việc với bậc cao niên làng Kim Hoàng.

Tư liệu về tranh Kim Hoàng ít đến mức, khi nhóm tác giả bắt tay vào dự án, họ chỉ tìm được hai bức tranh Kim Kê và tranh lợn của dòng tranh đỏ này trong Bảo tàng Mỹ thuật. Tại làng Kim Hoàng cũng chỉ còn lưu lại được đôi bức Đức Lưu Quang và Phúc Mãn Đường cùng một vài bức tranh dân gian khác. May mắn, nhóm tác giả đã tìm được tập sách Tranh dân gian Việt Nam xuất bản năm 1960 do học giả người Pháp là Maurice Durand nghiên cứu và công bố.

Bỏ tiền túi làm dự án 

Sau ba năm nỗ lực với tất cả tâm huyết của mình dành cho văn hóa dân gian, văn hóa dân tộc; nhóm tác giả đã phục hồi được 33 mẫu tranh khắc gỗ và 19 mẫu vẽ tay. Để dòng tranh cổ “bắt nhịp” được với hơi thở đương đại, đặc biệt sau quãng thời gian “mất tích” đến bảy mươi năm, nhóm tác giả mạnh dạn sáng tạo thêm những mẫu tranh Kim Hoàng mới, bởi có như vậy, sức sống của tranh Kim Hoàng mới khởi sắc và lan tỏa giá trị truyền thống đến giới trẻ.

Mẫu tranh Kim Hoàng thể hiện trên những viên chặn giấy.

Ngoài những mẫu tranh truyền thống, dự án đã tạo mới được một số mẫu như: tranh Nghê (lấy mẫu từ đền vua Đinh - vua Lê, Ninh Bình), và ba bức tạo mẫu mới theo họa tiết hoa văn trang trí ở đình làng Kim Hoàng hay tranh Em bé bắn cung, Em bé cưỡi phượng, Đấu vật… Không chỉ thế, bà Hòa và các nghệ nhân còn ứng dụng những mẫu tranh Kim Hoàng lên các vật liệu khác nhau như viên chặn giấy in hình chú lợn, bộ lịch Xuân Kỷ Hợi, bao lì xì, phối hợp với nghệ nhân gốm ở Biên Hòa để làm đàn lợn ngộ nghĩnh…

Lợn Kim Hoàng thể hiện qua chất liệu gốm của các nghệ nhân Biên Hòa

Bà Hòa và cộng sự hy vọng dự án Khôi phục tranh dân gian Kim Hoàng sẽ lan tỏa được đến các dòng tranh khác. Thành công của dự án này là tiền đề để nhóm tác giả tiếp tục với hành trình dài là khôi phục khoảng hai mươi dòng tranh dân gian trên toàn quốc.

Đặc biệt, bà Hòa cùng các cộng sự thực hiện dự án này hoàn toàn vì tình yêu và trách nhiệm với văn hóa dân gian, văn hóa dân tộc. Suốt ba năm, bà Hòa, tiến sĩ Trịnh Sinh, nghệ sĩ nhiếp ảnh Lê Bích đã bỏ… tiền túi ra làm dự án.

Uông Ngọc