Khi tinh thần 'đại Hán' lên ngôi

Nếu chỉ dồn sức để phản ứng dữ dội trước hình ảnh “đường lưỡi bò” trong phim hoạt hình Everest: Người tuyết bé nhỏ mà không đủ tỉnh táo nhận thấy sự thay đổi âm thầm nhưng đã thành chiến lược của điện ảnh Trung Quốc trong việc truyền đi tinh thần “đại Hán hóa thế giới” thì phải chăng, chúng ta vẫn chỉ là những “khán giả nhí” dễ dàng bị dắt mũi?

Không mấy ai tin chuyện phi thân độn thổ hay những màn kungfu thần diệu trong điện ảnh Trung Quốc từng làm mưa làm gió thị trường phim ảnh Việt là có thật. Nhưng cũng không mấy ai trong hàng dài khán giả Việt say mê những Hoàng Phi Hồng, Hoắc Nguyên Giáp, Diệp Vấn… nhận ra rằng, chính đó là kiểu hình tượng người hùng đại Hán yêu nước.

Hình mẫu này thù Tây ghét Nhật, một mình chống lại bạo lực và bất công, gầy dựng ngọn cờ đẫm màu sắc dân tộc chủ nghĩa.

Năm 2002, Trương Nghệ Mưu - người vào thập niên 1980 và 1990 còn làm phim hàm ý phê phán xã hội Trung Quốc nhiều tệ lậu - đột nhiên làm Hero, tuyệt phẩm đúng nghĩa thể loại phim võ thuật, hành động.

Nhưng chữ “thiên hạ” mà họ Trương gán cho Tần Thủy Hoàng như một lời minh oan chiêu tuyết khiến không ít người chờn chợn, rùng mình và nếu hôm nay xem lại, liệu có nên ngây thơ tán thưởng phẩm chất minh quân của hoàng đế họ Tần?

Phim The Wandering Earth do Ngô Kinh thủ vai chính mô tả người hùng Trung Quốc giải cứu vũ trụ đã thắng lớn về doanh thu tại thị trường nội địa

Do chỉ nghĩ phim hành động, võ thuật đơn thuần giải trí nên chúng ta vô tình dán mắt vào một hình ảnh Trung Hoa truyền thống đang được chế tạo lại cho vừa khuôn một siêu cường quốc hiện đại.

Những trận chiến lớn, những thủ đoạn và mưu đồ, những tranh đoạt và thành quả, những kẻ xuất chúng và hảo hán, những áp phe chính trị đẫm máu và tàn bạo, những màn phụ họa sướt mướt thân xác và ngôn tình trong Hoàng Kim Giáp (năm 2006), Dạ yến (2006), Đầu danh trạng (2007), Đại chiến Xích Bích (2008), Hồng Môn yến (2011) đều được chăm chút đầu tư, đều được hóa thân xuất sắc đến kinh ngạc, và dĩ nhiên, đều được phô trương tối đa sức mạnh công nghệ, kỹ thuật làm phim.

Đấy không chỉ là ngón đòn cạnh tranh thương mại đủ sức chiếm thị trường. Đấy còn là cách cài cắm hình ảnh lẫn căn tính văn hóa Trung Hoa cho khán giả toàn cầu, dẫn dắt họ thừa nhận dân tộc ấy tuy kinh qua nhiều biến loạn nghiệt ngã nhưng vẫn vĩ đại và vĩ đại theo đúng cách mà lịch sử từng ghi lại: thôn tính thiên hạ và thôn tính lẫn nhau để sống còn, phát triển.

Vé xem phim không rẻ nhưng nếu được khuyến mãi thêm tinh thần tự cường dân tộc thì giải trí vẫn hữu ích trong việc giáo hóa quốc dân.

Nhưng điện ảnh Trung Quốc giờ đây, thậm chí còn không để khán giả băn khoăn thực hư mà luôn chủ ý kéo họ về đại lộ chân lý tưởng tượng. Ở đó, người hùng Trung Hoa đang nỗ lực giải cứu thế giới, giải cứu nhân loại.

Loạt phim Chiến lang (2015, 2017) hay Điệp vụ Biển Đỏ (2018) kiến tạo hình ảnh châu Phi chìm trong rối loạn và bần hàn, cướp biển và khủng bố, chỉ thực sự thở phào khi có những đơn vị tác chiến Trung Hoa can thiệp.

Vẫn theo mô-típ người hùng Hollywood tài năng phi phàm nhưng Chiến lang, Điệp vụ Biển Đỏ nghiêm trang và tận tụy trong một thứ trách nhiệm mà tổ tiên đại Hán đã từng rao giảng là chăn dắt, trông nom những xứ man di. Phải thừa nhận khán giả châu Phi (nếu có xem) giỏi nhẫn nhục, nhưng kịch bản giải cứu nhân loại xem chừng vẫn cháy vé nên chắc chắn điện ảnh Trung Quốc không chỉ có mỗi người hùng Ngô Kinh lộng lẫy trên đất Phi.

Mới đây, The Wandering Earth (2019) - cũng do Ngô Kinh thủ vai chính - còn tiến thêm bước nữa: cứu vũ trụ, trái đất và dìu dắt loài người đến hành tinh khác. Vẫn chính hiệu giải trí nhưng so với doanh thu phòng vé khổng lồ thì trạng thái mãn nhãn về người hùng Trung Hoa còn lớn hơn bội phần.

Sáng dạ, quả cảm, thiện chiến và ưu thời mẫn thế, gói tính cách cơ bản ấy cộng thêm các pha kungfu và đọ súng, dù sao cũng dễ nắm bắt hơn Tứ thư Ngũ kinh đang có mặt trong hàng chục viện Khổng Tử trên thế giới. Phô trương sức mạnh có nhiều cách, kể cả tạo một tương lai “fake” theo đúng ý muốn của các nhà làm phim bom tấn.

Chiến lược tạo dựng thông điệp hiệp nghĩa vì thiên hạ như thế, thực chất, nằm trong sự mở rộng ảnh hưởng văn hóa của Trung Quốc. Đáng chú ý hơn, các diễn ngôn về chính trị, kinh tế có thể sẽ được chính điện ảnh Trung Quốc sử dụng như một sự ngụy tạo lấp lửng lộng giả thành chân. Shadow (2018) của Trương Nghệ Mưu chẳng phải đã ngầm ý điều đó trong văn hóa, tính cách Trung Hoa?

Bởi thế, tôi không cho rằng, cứ triệt để tẩy chay, đóng cửa hay cảnh giác với phim ảnh Trung Quốc là có thể thoát được “ám ảnh Hán”. Để Everest: Người tuyết bé nhỏ cõng theo “đường lưỡi bò” vào rạp phim Việt dĩ nhiên là chuyện tày trời, nhưng về lâu dài, tôi thích sự kháng cự bằng sức mạnh của hiểu biết, của cái nhìn sắc sảo, và nhất là, bằng những tạo phẩm văn hóa nội địa tầm cỡ, đủ sức cạnh tranh. 

Mai Anh Tuấn