Khi những người hầu đồng chuyển động theo thời đại

Gogo Mafirakureva mặc một chiếc áo khoác da đen và một chiếc áo cánh đỏ, đội mũ bằng vải denim che đi mái tóc tết, đeo những chuỗi hạt đầy màu sắc, đang live stream (phát trực tiếp) trên TikTok.

Chỉ trong vài phút đầu tiên, đã có gần 1.000 người tham gia

“Gogo, tôi có vấn đề này. Tôi hay quên và sắp tới kỳ thi rồi. Tôi cần sự giúp đỡ” - một người tham gia live stream nói. Mafirakureva - (37 tuổi) đang phát trực tiếp từ phòng khách tại Vương quốc Anh, nơi bà sinh sống - đang chờ linh hồn người ông quá cố của bà đến và nói chuyện. “Chúng ta hãy đợi ông ấy đến, ông ấy sẽ lo liệu việc này” - bà nói.

Những chiếc kệ đựng lọ thảo mộc và các thành phần khác để làm thuốc truyền thống của một thầy lang ở Nam Phi - ẢNH: GUILLEM SARTORIO (AFP)

Trong văn hóa Shona của Zimbabwe, khi một người nhận được lời kêu gọi tâm linh từ tổ tiên để trở thành người chữa bệnh và chấp nhận, họ sẽ được bắt đầu với tư cách sangoma, xưng hô bằng “gogo” (bà) nếu họ là nữ, hoặc “sekuru” (ông) nếu họ là nam.

Theo tín ngưỡng truyền thống, sangoma đóng vai trò trung gian giữa thế giới tâm linh và thế giới vật chất. Người ta tin rằng khi sangoma kết nối với tổ tiên, những linh hồn hoặc thần linh sẽ kiểm soát họ, cho phép họ truyền đạt thông điệp, chẩn đoán bệnh tật và thực hiện các hoạt động chữa bệnh.

Ở Zimbabwe, có khoảng 65.000 sangoma. Giống như các nước láng giềng, bao gồm Nam Phi, những người chữa bệnh theo phương pháp truyền thống thường là “bến đỗ” đầu tiên của nhiều người đang tìm kiếm sự giúp đỡ về các bệnh thể chất và tinh thần.

Ngày nay, một thế hệ sangoma mới - như Mafirakureva - đã sử dụng mạng xã hội, đặc biệt là TikTok, để tương tác với khách hàng và đưa ra lời khuyên. “Tôi sử dụng TikTok cách đây không lâu. Khi tham gia, tôi nhận ra đó là một trải nghiệm tốt. Từ trải nghiệm đó, tôi đã gặp được rất nhiều người” - Mafirakureva nói.

Tư vấn, chữa bệnh và nghi lễ thanh tẩy

Vào phút thứ 30 của buổi live stream, Mafirakureva ợ hơi thật to - một điềm báo cho thấy bà sẽ sớm kết nối được với tổ tiên. Sau gần 1 giờ, số lượng người xem đã tăng lên 8.000 người. Đúng 23g, bà cúi đầu vài phút trong im lặng hoàn toàn khi kết nối với tổ tiên.

Rất nhiều người tham khảo ý kiến của gogo Mafirakureva trên TikTok - Ảnh chụp màn hình TikTok

Phương pháp chữa bệnh truyền thống đã là một phần của nền văn hóa Nam Phi trong nhiều thế kỷ. Thông thường, sangoma sẽ ở trong một túp lều hoặc phòng đặc biệt nơi họ chăm sóc khách hàng có trả phí tư vấn và các chi phí khác cho những dịch vụ bổ sung. Khách hàng đến với họ để được hướng dẫn về mặt tinh thần và cầu nguyện cho những vấn đề khác nhau.

Theo niềm tin, sangoma kết nối với tổ tiên của họ hoặc đôi khi là linh hồn những nàng tiên cá hỗ trợ họ trong công việc. Linh hồn một nam nhân ngư tên David kết nối với Mafirakureva sau buổi phát trực tiếp của bà. Một số thầy thuốc dùng hakata hoặc xương để bói toán, một số người kê đơn thảo dược và thuốc hít tùy thuộc vấn đề của khách hàng. Trong buổi tư vấn trực tiếp, người chữa bệnh nhận tiền mặt. Ngày xưa, họ chấp nhận các vật phẩm như gà, bắp hoặc dê.

Hiện nay, một số sangoma tiến hành các buổi tư vấn, buổi chữa bệnh và nghi lễ thanh tẩy trên TikTok và Facebook với khán giả trực tiếp từ khắp nơi trên thế giới. Trên TikTok, họ nhận được quà tặng và có thể đổi thành tiền mặt. Ngoài ra, họ cũng thực hiện các buổi tư vấn trực tuyến 1 kèm 1 qua Zoom hoặc WhatsApp và nhận thanh toán qua Paypal, Western Union, MoneyGram, bên cạnh việc tư vấn trực tiếp tại khu vực sinh sống.

Đối với Mafirakureva - người đã trở thành sangoma từ năm 24 tuổi - việc sử dụng mạng xã hội để hỗ trợ công việc là điều tối kỵ vì bà cảm thấy công nghệ và tâm linh không thực sự hòa hợp. “Chồng tôi (cũng là một thầy thuốc) là người đầu tiên tham gia và động viên tôi nhưng tôi không dễ dàng chấp nhận ý tưởng đó” - bà nói.

Hiện, thông qua TikTok, Mafirakureva có thể dễ dàng kết nối với những người mà bà thường không thể gặp trực tiếp. Nền tảng này cũng giúp bà kết nối với những khách hàng mới.

Mafirakureva không phải là thầy thuốc người Zimbabwe duy nhất trên TikTok. Gogo Chihera - thầy thuốc từ thủ đô Harare (Zimbabwe) - là một sangoma khác sử dụng mạng xã hội. Những người khác như Sekuru Kanengo và Sekuru Tasvu đã đạt được sự nổi tiếng nhẹ trên mạng xã hội vì đề cập đến ma thuật và giải quyết các vấn đề phức tạp trên video. Kanengo là một hiện tượng TikTok với 104 triệu bài đăng và 154 triệu lượt xem. Trên Facebook, ông có 30.000 người theo dõi.

1 buổi tư vấn trực tiếp với một sangoma thông thường ở Zimbabwe có giá khoảng 10 USD. Phí tư vấn của Sekuru Kanengo, trong nước là 200 USD và ngoài nước là 300 USD. Sekuru Tasvu cũng tính một khoản phí tư vấn khá cao, trung bình khoảng 80 USD.

Mặc dù phương pháp chữa bệnh truyền thống được chấp nhận rộng rãi trong cộng đồng nhưng đôi khi vẫn có sự ngờ vực đối với những thầy thuốc mờ ám vì mọi người lo sợ họ có thể lừa những bệnh nhân tuyệt vọng làm điều gì đó mang lại xui xẻo.

Tâm linh và công nghệ như nước với dầu

Dù rất được ưa chuộng, những người chỉ trích sangoma trên mạng xã hội cho rằng họ là những kẻ trục lợi dựa trên lòng tham và sự ham muốn tiền bạc.

Một người chữa bệnh theo phương pháp truyền thống đang tư vấn trực tuyến cho khách hàng - ẢNH: GUILLEM SARTORIO (AFP)

“Không có sangoma nào sử dụng đèn LED vòng tròn” - một người dùng Facebook tên Tendai Zenda Zinyama đã viết phản hồi bài đăng thảo luận về sangoma và công nghệ. “Theo tôi, trong “matare” (các buổi tâm linh), mọi người thậm chí không được phép đi giày hoặc mặc đồ sáng bóng vào đó”. Nhưng tài khoản Pride Shirichena đã bảo vệ sangoma, nói rằng họ chỉ “chuyển động theo thời đại”.

Prince Mutandi - người phát ngôn của Hiệp hội Y học cổ truyền quốc gia Zimbabwe (Zinatha) - đã chỉ trích các sangoma trên TikTok là những kẻ tham lam, giả mạo và chỉ muốn trục lợi. “Hầu hết những sangoma trên TikTok và mạng xã hội đều là những tên trộm đội lốt thầy lang” - ông nói.

Mutandi cho biết, giống như bác sĩ, các thành viên của Zinatha phải tuân theo điều mà ông mô tả là “quy tắc đạo đức nghiêm ngặt” rằng cấm họ quảng cáo trên các phương tiện truyền thông chính thống hoặc mạng xã hội. Theo ông, hầu hết những sangoma trên TikTok và mạng xã hội không phải là thành viên của hiệp hội. Ông nhấn mạnh rằng “tâm linh và công nghệ” cũng giống như “nước và dầu”.

Theo nhà bình luận kinh tế và xã hội Rashwhit Mukundu, việc chuyển sang mạng xã hội của sangoma chính là “xã hội châu Phi đang đổi mới công nghệ”. Mukundu nói: “Công nghệ giúp mọi người dễ dàng tiếp cận các dịch vụ mà thông thường họ phải đi xa mới tiếp cận được, đồng thời cũng mang lại sự bảo mật, bao gồm cả việc thanh toán phí dịch vụ bằng các phương tiện kỹ thuật số. Về cơ bản, y học truyền thống châu Phi và các vấn đề thần học đã được số hóa, điều này nói lên tương lai của xã hội xét về sự giao thoa giữa truyền thống, văn hóa và công nghệ”.

Mukundu cho biết thêm, những thách thức kinh tế mà Zimbabwe đang phải đối mặt thường dẫn đến những thách thức xã hội. Điều này khiến mọi người tìm kiếm các giải pháp thay thế. Tuy nhiên, ông cũng cảnh báo: “Một số sangoma là kẻ lừa đảo lợi dụng sự tuyệt vọng của mọi người để kiếm tiền nhanh chóng”.

Hà Thụy