Họa sĩ Việt có thể đang bị “móc túi” mà không biết

Quyền “ăn quả nhớ kẻ trồng cây”

Theo ông Nguyễn Như Huy, ở nhiều nước, có một quyền gọi là quyền hưởng giao dịch thứ cấp của nghệ sĩ (Artist’s resale rights, viết tắt: ARR), chỉ quyền hưởng phần trăm khi tác phẩm của nghệ sĩ được mua đi bán lại sau khi đã rời xưởng (thậm chí sau khi nghệ sĩ đã chết). Sự mua bán đến sau này có thể là từ gallery, nhà đấu giá, hay từ nhà môi giới nghệ thuật độc lập. Nói chung, khi có giao dịch thứ cấp bất kỳ nào diễn ra, thì nghệ sĩ, dù đã bán xong tranh, vẫn có tiền.

Quyền này được sinh ra từ vụ việc có liên quan đến gia đình họa sĩ hiện thực Pháp Jean François Millet (1814-1875) - tác giả của bức tranh Angelus, mà vào năm 1858 nó đã được bán với giá 553.000 quan Pháp (khoảng 2,5 tỷ đồng), sau đó năm 1889, được bán tiếp với giá 750.000 quan Pháp (khoảng 3 tỉ đồng). Bất chấp giá tranh tăng phi mã sau khi ông qua đời mà gia đình ông vẫn sống trong cảnh bần hàn, tới năm 1920, lần đầu tiên tại Pháp, có luật thuế cho quyền ARR của nghệ sĩ. 

Tác phẩm Angelus của Millet - nguồn cơn tạo ra quyền ARR cho nghệ sĩ sau này

Quyền này không tính vào lần đầu tiên tác phẩm được giao dịch, song nó sẽ được bắt buộc áp dụng trong các giao dịch tiếp đó với giá tác phẩm vượt 1.000 bảng Anh (khoảng 29,3 triệu đồng). Hiện, ARR của nghệ sĩ được áp dụng trên 70 quốc gia. 

“Nhiều tổ chức bán tranh qua mạng, qua gallery, hay đặc biệt qua mô hình đấu giá, kể cả đấu giá từ thiện thì đó vẫn là một giao dịch, đã có nghệ sĩ nào thu được tiền từ luật “ăn quả nhớ kẻ trồng cây” này chưa? Trên thế giới, hiện có rất nhiều giao dịch tranh của các nghệ sĩ Việt Nam tại các nhà đấu giá. Đã có nghệ sĩ nào thu được xu nào từ quyền này chưa?” - Ông Huy khuyến khích: “Nếu chưa, thì sao không bắt đầu đòi đi?”.

Không dễ ở Việt Nam

Có một nghịch lý: không ít điều dễ dàng được thực hiện ở các nước thì lại “khó nhằn” ở Việt Nam. 

Giám tuyển Nguyễn Như Huy bày tỏ: “Ở ta, gần đây, mọi người quan tâm tới vấn đề bản quyền. Song, đó chỉ là một nửa khía cạnh của thị trường nghệ thuật: không gian bảo vệ cho người mua. Còn không gian pháp lý bảo vệ nghệ sĩ thì sao?”. 

Mang ARR hỏi họa sĩ ở ta, đa số lắc đầu. Họa sĩ Đặng Tiến và Bùi Trọng Dư nói, họ chỉ biết quyền lợi đó trong xuất bản; còn trong hội họa thì chưa. 

Lý do nằm ở việc các nhà sưu tập mang tranh đi đấu giá ở các sàn nước ngoài, chỉ thỏa thuận với bên nhà đấu giá, chi trả 30% là xong. Quốc tế biết Việt Nam chưa có thị trường giao dịch tranh đúng nghĩa; vì thế, có thể biết luật nhưng họ vẫn lờ đi… Họa sĩ ở ta thì ít người biết quyền này; người biết thì ngại phiền hà, mất thời gian.
Họa sĩ Bùi Thanh Tâm - người từng có các giao dịch tranh quốc tế cho biết, ông biết đến ARR từ năm 2012, khi dự một vài phiên đấu giá ở Hồng Kông. Tuy nhiên, thực tế, ông cũng chưa được hưởng lần nào.

“Ở nước ngoài, mỗi họa sĩ đều có một luật sư riêng, chuyên tư vấn trong các vấn đề liên quan. Ở Việt Nam, hầu như không có chuyện đó, để thực hiện ARR thì hơi khó. Phần lớn phải dựa vào sự tự nguyện của gallery, nhà đấu giá, hay từ nhà môi giới nghệ thuật độc lập”, họa sĩ Bùi Thanh Tâm bày tỏ.

Việt Nam chưa có một thị trường nghệ thuật đúng nghĩa, luật thì lỏng lẻo. Việc mua bán tranh ở Việt Nam nhìn chung vẫn dừng lại ở mức tự nguyện dân sự, thuận mua vừa bán, chưa có nhiều dấu ấn pháp lý, chưa có các chế tài ràng buộc, vì thế, quyền hưởng giao dịch thứ cấp của nghệ sĩ cũng mới là ước mơ mà thôi. Nhưng sớm muộn, thị trường đó cũng phải chuyên nghiệp dần lên thì mới có thể “lớn”. Muốn vậy, trước hết, Luật Bản quyền phải hoàn chỉnh. 

 Đậu Dung