Hai cửa vòm mới “phát lộ” tại cố đô Huế là hai đại pháo môn

Giải mã bí ẩn trong Châu bản triều Nguyễn

Cụ thể là tại mục Tấu (của Khoa đạo Phạm Tự Cường) về việc Binh lính Đông Thành Thủy Quan không (chậm trễ) mở cửa để thuyền ngự đi qua.

Bản đồ Planche XXIX- Mappe 1. Partie Nord de la Citadelle de Hué (dessin par M.Nguyễn Thứ (trích ở BAVH 1933)

Bản tấu này biên soạn vào ngày 12 tháng 8 năm Tự Đức thứ 22 (1869) (thuộc quyển Tự Đức 208, tờ số 53). Bản dịch tóm tắt của Trung tâm Lưu trữ Quốc gia 1 (được lưu trữ ở Trung tâm Lưu trữ Quốc gia) cho thấy, trong các nhiệm vụ được giao, quân lính Phụng Hộ sứ ở Đông Thành Thủy Quan có chức năng bắn pháo hiệu để mở áp quan (cửa cống) khi có thuyền Ngự của vua đi qua. 

Châu bản triều vua Tự Đức (1869) ghi chép việc bắn pháo và mở cửa cống Đông Thành Thủy Quan khi thuyền Ngự của vua đi qua. Ảnh tư liệu của Trung tâm BTDTCĐ Huế

Cùng đó, việc chậm trễ mở cửa cống của binh lính do “cửa cấm là nơi cơ nghiêm”, phải bắt thuyền ngự đợi lâu bị trách phạt rất nghiêm, điều đó càng khẳng định vị thế trọng yếu của các đơn vị quân lính đóng binh bảo vệ khu vực Đông Thành Thủy Quan.

Bia ghi rõ thập tam pháo môn

Điều này trùng khớp với hai đại pháo môn mà linh mục Léopold Michel Cadière gọi tên là cửa Tả và cửa Hữu của Đông Thành Thủy Quan, cùng 13 pháo môn (dạng lỗ tròn) trên lan can của cầu Lương Y (tức Đông Thành Thủy Quan) tạo thành 15 pháo môn – lá chắn quân sự bảo vệ khu vực này, tạo nên một hệ thống phòng thủ khá chắc chắn cho một phần khu vực Đông Bắc Kinh thành Huế. Đây cũng là tầm nhìn phòng thủ quân sự quan trọng của triều Nguyễn khi xây dựng hệ thống phòng thủ ở Kinh sư.

Những pháo môn (13 chiếc) trên lan can cửa Đông Thành Thủy Quan, tức cầu Lương Y hiện nay. Ảnh tư liệu

Đến năm 1933, trong bài Kinh thành Huế, Địa danh học (BAVH, 1933), khi mô tả về các địa danh trên bản đồ Kinh thành Huế, linh mục Léopold Michel Cadière đã chỉ rõ chỉ số 121 trên bản đồ là: “121. – Portes de droite et de gauche du Đông-Thành Thủy-Quan (N0122). Aujourd’hui bouchées” (tạm dịch: 121. cửa Hữu và cửa Tả của Đông Thành Thủy Quan (số 122). Ngày nay đã bít lại).

Đông Thành Thủy Quan xưa. Ảnh tư liệu

Trên bản đồ này, cửa Tả và cửa Hữu của Đông Thành Thủy Quan chính là 2 Pháo môn (cửa đặt đại pháo) đã được Ardant du Picq khảo tả trong bài “Les Fortifications De La Citadelle De Hue” (Những đồn lũy của Kinh thành Huế) vào năm 1924. 

Hấp dẫn tuyến du lịch khám phá thượng thành

Qua các dẫn liệu trên, Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế (BTDTCĐ) khẳng định, các cửa pháo (pháo môn) ở Đông Thành Thủy Quan gồm 15 chiếc, trong đó có 13 pháo môn hình tròn ở trên thành cống và 2 pháo môn ở hai bên mặt thành của Đông Thành Thủy Quan hiện nay.

Hữu đại Pháo môn mặt ngoài Đông Thành Thủy Quan

Cửa vòm được xem là nơi đặt đại pháo môn có kiến trúc rất đẹp

Đông Thành Thủy Quan là vị trí chiến lược đặc biệt trong tổng thể bảo vệ của Kinh thành Huế, đây là tuyến thủy lộ quan trọng, được canh giữ nghiêm ngặt khi thuyền ngự đi ra khỏi thành để bắn pháo hiệu.

Với vị thế chiến lược quan trọng như vậy, hệ thống pháo môn được dựng lên dày đặc như được mô tả qua các nguồn thư tịch, hàng năm được nạo vét và tu sửa thường xuyên.

Trong tương lai, tuyến thủy lộ Đông Thành Thủy Quan là điểm kết nối thăm thượng thành với Ngự Hà để vào Thành nội và hệ thống Tam giang

Thông tin từ Châu bản còn cho biết, vào triều vua Minh Mạng, các vị tân tiến sĩ sau khi được ban yến tiệc, thăm vườn Thượng uyển thì đội mũ, cưỡi ngựa đi về phía Đông Kinh thành để chiêm ngưỡng cảnh đẹp. Vì là vị trí chiến lược bảo vệ Kinh thành phía biển Đông nên ngoài hệ thống phòng thủ này còn có Trấn Bình Đài, Trấn Hải Thành...

Tả đại pháo môn mặt trong Đông Thành Thủy Quan hiện tại

Ông Võ Lê Nhật - Giám đốc Trung tâm BTDTCĐ Huế cho biết, sau khi hoàn thành dự án di dời dân cư, hệ thống kiến trúc Kinh thành Huế được trả về đúng với chức năng tên gọi.

Song song với việc di dời, giải tỏa, Trung tâm BTDTCĐ Huế đang đẩy mạnh nghiên cứu các nguồn tư liệu; bổ sung, hoàn thiện hồ sơ phục vụ công tác phục hồi và phát triển bền vững tuyến du lịch Ngự Hà và di sản Kinh thành Huế. Đây là tuyến du lịch giới thiệu về hệ thống phòng thủ Kinh thành rất độc đáo của các vua Nguyễn với hệ thống pháo đài, hỏa dược khố, 10 cửa vòm, Trấn Bình Đài, Mang Cá lớn, hệ thống thoát nước có kết cấu đặc biệt riêng có ở Kinh đô Huế.

Ngoài ra, tuyến thủy lộ Đông Thành Thủy Quan là điểm kết nối thượng thành với Ngự Hà để vào thăm Thành nội và hệ thống Tam giang, rừng cây nước mặn… hứa hẹn sẽ có sức hấp dẫn đặc biệt trong những tour du lịch khám phá di tích thượng thành trong tương lai.

Thuận Hóa