GS.TS Trần Văn Khê: một đời vì âm nhạc dân tộc

Trong 7 văn nghệ sĩ được đề cử xét chọn cá nhân tiêu biểu trong sự nghiệp xây dựng, bảo vệ và phát triển TPHCM giai đoạn 1975-2025 thì GS.TS Trần Văn Khê là trường hợp khá đặc biệt khi ông có hơn 50 năm sống ở nước ngoài và chỉ trở lại định cư trên quê hương vào 9 năm cuối đời. Tuy nhiên, hơn nửa thế kỷ trên đất Pháp, sợi dây liên hệ của ông với Việt Nam chưa bao giờ đứt đoạn mà vẫn luôn bền chặt, thắm thiết bởi tình yêu và khát vọng quảng bá âm nhạc dân tộc ra thế giới.

GS.TS Trần Văn Khê (24/7/1921 - 26/6/2015) sinh ra trong 1 gia đình có 4 đời là nhạc sĩ truyền thống tại Mỹ Tho (Tiền Giang), cả 2 bên nội ngoại đều có những nghệ nhân nổi tiếng

Thời gian đầu xa xứ, Trần Văn Khê mưu sinh khá vất vả bằng nghề viết báo và đi đờn, giới thiệu âm nhạc Việt Nam tại các nhà hàng, quán ăn của kiều bào. Từ đây, ông cũng ghi những dấu ấn đầu tiên trên con đường trở thành “sứ giả” quảng bá âm nhạc dân tộc Việt Nam đến bạn bè quốc tế. Tháng 8/1949, Trần Văn Khê gia nhập đoàn Việt Nam dự Liên hoan Thanh niên tại Budapest (Hungary). Trong chương trình văn nghệ, ông đã đạt giải Nhì (sau Liên Xô, đồng hạng với Mông Cổ) qua phần biểu diễn đờn cò và đờn tranh.

Tháng 6/1958, Trần Văn Khê trở thành người Việt Nam đầu tiên đậu bằng Tiến sĩ Nghệ thuật Âm nhạc tại Đại học Sorbonne hạng Tối ưu với đề tài luận án “Âm nhạc truyền thống Việt Nam”. Từ đấy, ông liên tục hoạt động và có nhiều cống hiến trong lĩnh vực nghiên cứu, giảng dạy, quảng bá âm nhạc dân tộc Việt Nam tại Pháp và hơn 20 trường đại học trên thế giới.

GS.TS Trần Văn Khê giới thiệu nhạc cụ dân tộc Việt Nam trong cuộc phỏng vấn với bà Maryvonne Kendergi tại UNESCO năm 1959 - Nguồn ảnh: Hồi ký Trần Văn Khê

GS.TS Trần Văn Khê là người giới thiệu sớm nhất nghệ thuật đờn ca tài tử Nam Bộ ra quốc tế, và là cố vấn đặc biệt cho Ủy ban Thành lập hồ sơ về Đờn ca tài tử trình UNESCO công nhận Di sản văn hóa phi vật thể đại diện cho nhân loại. Ông cũng góp công lớn để các di sản Nhã nhạc cung đình Huế, Ca trù và Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên được UNESCO vinh danh.

GS.TS Trần Văn Khê giới thiệu chương trình biểu diễn nhạc lễ, đờn ca tài tử và âm nhạc dân tộc Việt Nam tại Ý năm 1997 - Ảnh: tư liệu của nhạc sĩ Nhứt Dũng

Từ năm 2006, GS.TS Trần Văn Khê trở về Việt Nam, sống tại căn nhà được UBND TPHCM cấp ở địa chỉ số 32 Huỳnh Đình Hai, quận Bình Thạnh. Và ông đã biến nơi đây thành một “địa chỉ văn hóa” với những buổi nói chuyện chuyên đề về văn hóa, nghệ thuật truyền thống Việt Nam và các nước.

Cùng với đó, các chuyến đi và diễn thuyết của GS.TS Trần Văn Khê tại các trường học, cơ quan và doanh nghiệp khắp cả nước đã đánh thức và gieo mầm tình yêu nghệ thuật dân tộc cho rất nhiều người, nhất là giới trẻ. Không ít bạn trẻ đã được GS.TS Trần Văn Khê truyền cảm hứng mà quan tâm tìm hiểu, thậm chí tự nguyện nối tiếp chí hướng quảng bá nghệ thuật dân tộc của ông.

GS.TS Trần Văn Khê tham dự hội thảo trong khuôn khổ Festival Đờn ca tài tử quốc gia lần I - Bạc Liêu 2014

GS.TS Trần Văn Khê cũng đã tặng cho TPHCM nhiều hiện vật quý, trong đó có nhiều loại nhạc cụ dân tộc và tài liệu âm nhạc mà ông đã dày công sưu tập, ghi chép, nghiên cứu suốt cuộc đời mình.

Với những cống hiến bền bỉ của mình, GS.TS Trần Văn Khê đã được tặng thưởng nhiều danh hiệu và giải thưởng cao quý cả trong và ngoài nước: giải thưởng Hội đồng Quốc tế Âm nhạc của UNESCO (1981), huân chương Nghệ thuật và Văn chương của bộ Văn hóa Pháp (1991), viện sĩ Thông tấn viện Hàn lâm khoa học văn chương, nghệ thuật châu Âu (1993), giải thưởng Âm nhạc quốc tế Koizumi Fumio - Nhật Bản (1994), huy chương Vì Văn hóa dân tộc của Việt Nam (1998), huân chương Lao động hạng Nhất của Việt Nam (1999), giải thưởng Vinh danh nước Việt (2003), giải thưởng Đào Tấn (2005), huy hiệu TPHCM (2013)…

Thực hiện di nguyện của GS.TS Trần Văn Khê, nhóm thân hữu của ông đã thành lập Quỹ Trần Văn Khê (năm 2021) và tổ chức giải thưởng Trần Văn Khê nhằm cổ vũ, khuyến khích những người theo đuổi và có nhiều đóng góp cho âm nhạc dân tộc

Ninh Lộc