Góc nhìn mới qua tập sách "Văn học Nam bộ 1945-1954"

Trước năm 1975, theo tôi, đáng chú ý vẫn là Văn chương tranh đấu miền Nam, Văn chương Nam bộ và cuộc kháng chiến chống Pháp 1945-1950 của nhà nghiên cứu, giáo sư Nguyễn Văn Sâm; chuyên khảo Nghiên cứu, lý luận, phê bình văn học Nam bộ thời kỳ 1865 - 1954 (Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam, 2018) do phó giáo sư - tiến sĩ Nguyễn Thị Thanh Xuân chủ biên. Ngoài ra, còn là nỗ lực của nhiều tác giả khác qua những chuyên đề nghiêm túc, tuy nhiên, diện mạo văn học Nam bộ vẫn chưa thể hiện một cách rõ nét. 

Một trong những lý do là thiếu tài liệu về sách báo đã in ấn phát hành giai đoạn đó, kể cả nhân chứng. Vì vậy, có những tên tuổi nổi bật một thời, nay ít người còn biết đến, như Tam Ích, Thẩm Thệ Hà, Sơn Khanh, Hợp Phố, Hoàng Tấn, Vũ Anh Khanh… Đội ngũ cầm bút miền Nam xuất hiện trên lĩnh vực văn chương miền Nam, báo chí miền Nam hầu như đi vào quên lãng. 

Tập sách Văn học Nam bộ 1945-1954

Mới đây nhất, lần đầu tiên công trình nghiên cứu có tính chất “dài hơi” đã hoàn thiện: Văn học Nam bộ 1945-1954 (Nhà xuất bản Tổng hợp TP.HCM, 2021) của nhóm các nhà giáo, nhà nghiên cứu Võ Văn Nhơn, Nguyễn Thị Thanh Xuân, Lê Thụy Tường Vi, Phan Mạnh Hùng, Nguyễn Thị Phương Thúy. Tài liệu công bố lần này ở mức độ đầy đủ nhất trong khả năng có thể. Nhóm tác giả cho biết, Thư viện Quốc gia Việt Nam, Thư viện Khoa học Xã hội TP.HCM, nhà lưu niệm Đông Hồ ở Hà Tiên, giáo sư Nguyễn Văn Sâm, nhà nghiên cứu Nguyễn Kim Anh, nhà sưu tập Hoàng Minh, cô Phương Lan - phu nhân nhà văn Thẩm Thệ Hà… đã cung cấp nhiều tài liệu hiếm hoi và quý giá. 

Có thể vui mừng nhận ra rằng, lần này nhóm thực hiện đã khắc phục, bổ sung nhiều thiếu sót của người đi trước. Công trình nghiên cứu đã chứng minh những điều mới mẻ như dòng chảy chủ lưu của nền văn học miền Nam giai đoạn này phát triển trong không gian đô thị và chiến khu của nhiều thế hệ cầm bút Bắc, Trung, Nam.

Do hoàn cảnh chính trị bấy giờ, các tác phẩm ấy, nói như nhà văn Thiếu Sơn là không đóng khung trong “tháp ngà văn chương”, nổi bật sự dấn thân, không chỉ bằng tác phẩm mà còn là cuộc đời của chính họ. Khi bàn về “văn học trong vùng tạm chiếm miền Nam” giai đoạn 1954-1975, nhiều nhà nghiên cứu đã cho rằng, tính cách yêu nước, tiến bộ và cách mạng, chính là sự tiếp nối những gì mà thế hệ trước đã đặt nền móng.

Góc nhìn của nhóm thực hiện không bỏ quên dòng văn học đứng ngoài trào lưu tranh đấu: “Tuy không đóng góp trực tiếp vào công cuộc chống ngoại xâm, giành độc lập, thống nhất, nhưng vẫn ít nhiều có giá trị trong việc phản ánh tinh thần của công chúng đương thời, góp phần bảo lưu, phát triển văn hóa Nam bộ trong một giai đoạn lịch sử” (trang 63). Âu cũng là đặc thù của văn học miền Nam kể từ giai đoạn 1945-1975. Tinh thần “gạn đục khơi trong” ấy là một ý thức khi tìm về văn học phía Nam. Cái nhìn này đã không loại bỏ tác giả - tác phẩm, dù không trực tiếp đấu tranh, nhưng góp phần tích cực hướng bạn đọc về tình tự dân tộc, thiên nhiên, phong tục… của một vùng đất.

Với tập sách này, nhóm tác giả đã đề cập đến các vấn đề căn bản của nhiều thể loại như thơ, ký, truyện ngắn, tiểu thuyết, kịch và nghiên cứu, lý luận, phê bình văn học, với phạm vi nghiên cứu rộng rãi, đầy đủ hơn. Với sự vui mừng về Văn học Nam bộ 1945-1954 - đã là một đóng góp mới, rất đáng hoan nghênh, tôi chỉ xin có một góp ý nhỏ: phải chi nhóm tác giả bổ sung đầy đủ hơn phần tài liệu mà trước đây giáo sư Nguyễn Văn Sâm đã thực hiện - Tác giả và tác phẩm căn bản của văn chương Nam bộ 1945-1950. Vì đây chính là “bảng chỉ đường” quan trọng để người nghiên cứu đi sau sẽ tìm cách tiếp cận, khai thác sâu hơn nữa. 

Lê Minh Quốc