Gia đình phải là nơi để trẻ thấy bình an, vui sống

Hiểu nguy cơ để ngăn ngừa hiệu quả 

Theo tiến sĩ Nguyễn Văn Tường (Khoa Giáo dục, Trường đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TPHCM), trẻ em và thanh thiếu niên là lứa tuổi dễ tổn thương về sức khỏe tâm thần. Đây là thời kỳ mà trẻ phải đưa ra cho mình những quyết định quan trọng có tính định hướng cho những chặng đường tiếp theo; thanh thiếu niên cũng phải đối mặt với một số thách thức như xác định bản sắc, phát triển sự tự tin, gia tăng sự độc lập và trách nhiệm xã hội, phát triển các mối quan hệ.

Lứa tuổi này dễ bị stress, cô đơn, tuyệt vọng, cảm giác không an toàn, không thể kiểm soát do chịu sự tác động từ bên ngoài như sự kỳ vọng cao của phụ huynh.

Trẻ em và thanh thiếu niên là thời kỳ dễ tổn thương về sức khỏe tâm thần

Tiến sĩ Nguyễn Văn Tường cho rằng, về mặt di truyền, các nghiên cứu đã chỉ ra mối liên hệ giữa gen và ý tưởng, hành vi tự sát ở trẻ. Một số nghiên cứu khác chỉ ra mối liên hệ giữa hành vi tự sát với chất dẫn truyền thần kinh tự nhiên của cơ thể serotonin.

Những yếu tố về đặc điểm nhân khẩu học cũng ảnh hưởng đến hành vi tự sát, như tình trạng hôn nhân của cha mẹ, vị thế xã hội và thu nhập của gia đình, trình độ giáo dục của cha mẹ, khu vực sinh sống, lịch sử gia đình (nghiện thuốc, nghiện rượu, chất kích thích, gia đình đã có người từng muốn tự sát), tình trạng sức khỏe tâm thần của cha mẹ, cấu trúc và loại hình gia đình, những sự kiện gây stress trong gia đình…

Theo ông, vấn đề giáo dục gia đình hay sự tương tác giữa cha mẹ với con cái, sức khỏe tâm thần của cha mẹ có mối quan hệ với ý tưởng và hành vi tự sát. Do đó, khó lý giải hành vi tự sát theo kiểu “nhân - quả”. Bất cứ nhân tố nào của gia đình cũng có thể trở thành “nhân tố rủi ro”.

Tiến sĩ Lê Nguyên Phương - Giám đốc học thuật Công ty Tâm lý và Giáo dục Minerva - cho rằng, chỉ có thể phòng ngừa hành vi tự sát ở trẻ trên nền tảng cha mẹ thông hiểu, đồng cảm và hỗ trợ, giúp con không bị cô đơn và bế tắc: “Trẻ có thể bế tắc trong một tình huống nào đó hoặc trong một sự cảm nhận. Bế tắc trong tình huống có thể là trẻ đang rơi vào trạng thái đối đầu mà không biết phải giải quyết thế nào.

Còn bế tắc trong cảm nhận là cảm giác mình bị mắc kẹt trong trạng thái không cụ thể nào nhưng lại thấy cuộc đời không có lối thoát. Điều này liên quan tới việc đứa trẻ phải trả lời câu hỏi “tôi là ai và tôi sống ở trên đời để làm gì”. Tâm lý học gọi đó là sự hình thành căn tính”.

Theo ông, ba yếu tố chủ yếu gây nguy cơ tự sát cao ở trẻ gồm bệnh tâm thần, mức độ tuyệt vọng và những nỗ lực tự sát trước đó. Ngoài ra, còn có thêm hai yếu tố phụ là trẻ có lạm dụng ma túy không và có rối loạn nhân cách không.

Hoàn cảnh sống cũng tác động đến hành vi tự tử ở trẻ, như gia đình có sự thân thiết để trẻ có cảm giác mình là thành viên hay không, trẻ có chứng kiến hoặc có bị ảnh hưởng của một vụ tự sát hay không, trẻ có nhận được sự hỗ trợ từ thầy cô, bạn bè, người thân hay người hướng dẫn tinh thần nào không, trẻ có gặp các yếu tố gây căng thẳng trong cuộc sống không, chẳng hạn như áp lực học tập, trẻ có đồng tính và bị kỳ thị về điều đó hay không…

“Các yếu tố để xét xem người nào đó có ý định tự sát hay không cũng chính là các yếu tố để phòng ngừa” - ông nói.

Ông đặc biệt lưu ý: “Yếu tố bảo vệ trẻ đầu tiên là cha mẹ, thông qua sự thông hiểu, đồng cảm và hỗ trợ con. Cha mẹ phải theo dõi xem con đang quan tâm vấn đề gì, đọc gì, xem gì và thảo luận với con về nội dung đó, sau đó cùng con đưa ra những kết luận tích cực cho cuộc sống”.

Chỉ điều trị tâm lý là chưa đủ

Theo chuyên gia, sự thông hiểu, đồng cảm và hỗ trợ của cha mẹ sẽ giúp cho con không có cảm giác cô đơn và đối diện các bế tắc - Ảnh: Bảo Khang

Bác sĩ Nguyễn Thị Kiều Tiên - Trưởng khoa Khám tâm lý tâm thần trẻ em, Bệnh viện Tâm thần TPHCM - cho rằng, vấn đề tự sát ở trẻ không mới, mà chỉ mang một “hình hài” mới do sự phát triển của mạng xã hội. Khi nghĩ đến việc sẽ làm cái gì đó, trẻ vị thành niên rất kém về khả năng kiềm chế, cân nhắc lợi hại hoặc nghĩ đến hậu quả.

“Việc phát hiện sớm sẽ là rất dễ nếu các em còn tìm kiếm sự giúp đỡ từ người lớn và sẽ rất khó nếu các em mất niềm tin vào người lớn rồi tự tìm giải pháp với nhau dù không đứa nào giỏi hơn đứa nào. Điều này là rất nguy hiểm” - bà nói.

Theo bà, cuộc sống hiện đại khiến các thành viên trong gia đình không còn nhiều thời gian cho nhau và đó có thể là một trong những yếu tố dẫn đến các hệ lụy, trong đó có tự sát. Cha mẹ bận đi làm, sau đó mang về nhà làm, vừa làm offline, vừa làm online. Các phương tiện giải trí trên mạng thu hút cả người lớn và trẻ em, mỗi người ôm một cái điện thoại, chả ai nhìn đến ai.

Các group chat phát triển trong mùa dịch. Các em có nhu cầu chia sẻ tự lập group với nhau, tâm sự, giúp đỡ, hỗ trợ và tự tư vấn cho nhau trong một mớ kiến thức hỗn độn của mỗi đứa. Không ai biết các giải pháp, lời khuyên trong các group chat đó là đúng hay sai hướng, và như vậy là bi kịch cho các em.

Bà kêu gọi: “Cha mẹ không nên chỉ quan tâm điểm số các môn học của con mà cần phải quan tâm hôm nay con có vui không, có gặp chuyện gì buồn ở trường không, quan hệ với bạn bè, thầy cô thế nào, có gì làm cho con cảm thấy vướng bận, cảm thấy không ổn không”.

Bà lưu ý: “Đừng nghĩ rằng cứ điều trị tâm lý là sẽ tránh được nguy cơ tự tử. Còn phải xem trẻ có bệnh lý hay không. Nếu trẻ chỉ mắc các vấn đề tâm lý thuần túy thì có thể điều trị tâm lý nhưng nếu đó là bệnh lý mà cứ lo đi can thiệp tâm lý là sai. Bệnh lý là trẻ đang hoang tưởng, ảo giác có ai đó kêu gọi phải nhảy lầu, phải tự sát vì một mục đích thiêng liêng nào đó. Cha mẹ có thể nhìn thấy dấu hiệu bệnh lý khi trẻ có biểu hiện, lời nói, cách cư xử không bình thường. Lúc đó, nên đưa trẻ đi khám”. 

Quốc Ngọc