"Elena": Một ca tội ác

Vladimir thuộc tầng lớp giàu có trong xã hội Nga đương đại; Elena thuộc thành phần lao động nghèo, vốn là một y tá, sau thời gian được thuê để chăm sóc Vladimir thì hai người hợp thức hóa vợ chồng, thực chất là kiểu ô-sin kiêm vợ.

Vladimir có một cô con gái từ cuộc hôn nhân trước, nhưng hai cha con hầu như không gặp nhau. Elena cũng có một đứa con trai riêng sống ở khu ngoại ô - một gã trung niên, thất nghiệp. Cuộc sống của gia đình gã hoàn toàn phụ thuộc vào Elena. 

Vladimir (do Andrey Smirnov đóng) và Elena (do Nadezhda Markina đóng) trong phim Elena (2011)

So với mối quan hệ cha con xa cách của Vladimir, cuộc sống của người con trai là lẽ sống của Elena. Khi đứa cháu nội sắp bị đi lính do nguy cơ không đậu đại học, gã nhờ mẹ xin tiền bố dượng để lo chạy chọt. Elena đề cập vấn đề này với Vladimir; ông nói, thằng con của Elena đừng nên “sống bám vào mẹ”. Elena cố thuyết phục, và ông chồng già bảo sẽ trả lời sau một tuần nữa. 

Sau đó, Vladimir ra khỏi nhà, tự lái xe đến phòng tập gym rồi đến hồ bơi. Một cú nhồi máu cơ tim lúc đang bơi khiến ông ta suýt chết. Khi nhận ra mình có thể chết bất cứ lúc nào, Vladimir tính lập di chúc. Dù xa cách, nhưng Vladimir vẫn quyết định trao toàn bộ quyền thừa kế cho con gái, phần của Elena giống một kiểu lương tháng được gửi đúng hạn đủ để bà sống an nhàn đến chết. Vladimir nói với Elena về quyết định này. Một cuộc tranh luận nổ ra giữa hai người. Elena ngay lập tức, lên một kế hoạch để giải cứu gia đình gã con trai vô dụng…

Từ mối quan hệ giữa con người và tôn giáo, đạo diễn Andrei Zvyagintsev đẩy sang xung đột giai cấp trong xã hội qua bộ phim Elena

Bộ phim có cách kể lạnh lùng và trầm tĩnh đến ghê sợ, trên nền mùa đông xám xịt, lạnh lẽo ở Nga. Từng bước một lý giải động cơ của Elena, một người mẹ thương con, một người phụ nữ già tận tụy chăm sóc chồng, vậy mà trong phút chốc, ra tay giết người một cách có tính toán. 

Những khuôn hình tĩnh, những cú máy dài làm người xem như nín thở, nhập cuộc thế giới nội tâm nhân vật.

Phim mở đầu bằng khung cảnh bên ngoài căn hộ sang trọng của cặp vợ chồng già. Những con quạ đen đang đậu trên cành cây trụi lá. Rồi máy quay dắt người xem vào bên trong, lia từ phòng này sang phòng khác. Một căn hộ sang trọng nhưng có vẻ lạnh lẽo. Elena thức dậy từ một chiếc giường nhỏ, chuẩn bị vài công việc vệ sinh cá nhân rồi chuẩn bị bữa ăn sáng cho chồng, ở một phòng ngủ khác. Sau đó bà ra khỏi nhà, rồi đến nhà con trai, một căn hộ bừa bộn, chật chội ở ngoại ô… 

Gã con vô dụng, cô vợ chỉ thực hiện chức năng giống cái, thằng con trai lớn chúi mũi vào game, đứa con trai nhỏ đang được bồng ẵm. Chỉ chừng đó cũng thấy xuất xứ của hai gia đình, hai giai cấp trong xã hội Nga đương thời. Ở đó, có sự khác biệt khó dung hòa giữa họ.

Vladimir chắc chắn không thể thông cảm, nếu không nói là khinh miệt gia đình riêng của vợ, bằng chứng là ông thẳng thừng từ chối giúp đỡ, dù tiền rất nhiều. Ông cũng không có mối quan hệ cha con thân thiết với con gái; dù vậy, qua những đoạn đối thoại giữa họ, có thể nhận ra, cô rất giống cha mình, một kẻ thông minh, giàu có nhưng lạnh lùng. Họ là những kẻ sống vì bản thân, không quan tâm đến xã hội bên ngoài, và cũng chẳng có đức tin nào - ngay cả Chúa.

Khi mọi cứu cánh sụp đổ, Elena lên ngay một kế hoạch mà bà chưa bao giờ nghĩ đến. Đạo diễn thực hiện một cú máy dài đến tưởng như bất tận, theo dấu hành trình tội ác của Elena, giúp khán giả trở thành kẻ dự cuộc của một ca giết người đến bất chợt: vừa run rẩy sợ hãi mà lại vừa bình tĩnh đến ghê người. 

Hình ảnh lặp lại trong bộ phim đầy ám ảnh

Ở cuối phim, đạo diễn tiếp tục hành trình của người đàn bà già, giết người không có động cơ nào khác ngoài con cái. Khi cả gia đình tổ chức ăn mừng thằng cháu thoát đi lính trong căn hộ tồi tàn, điện bị cúp, cánh tay của Elena bấu lấy đứa con và trong bóng tối, ta vẫn thấy gương mặt thoáng chút sợ hãi của bà.

Khi cả gia đình sum họp tại căn hộ sang trọng của Vladimir, lần này đã thuộc về Elena, họ như cảm thấy đổi đời. Máy quay lách vào phòng ngủ của Vladimir, đứa cháu nhỏ của Elena đang nằm ngủ trên đó, chợt thức giấc, rồi lật người, ngơ ngác nhìn.

Hình ảnh đứa trẻ thức giấc trên chiếc giường tội ác gây một tiếng vang lớn trong lòng người xem. Nhưng đạo diễn không để người xem nghĩ ngợi lâu, lại dẫn dắt họ ra phòng khách, nơi bọn người lớn đang ngồi xem một chương trình trên ti vi, rồi lia hẳn ra bên ngoài căn hộ, nơi có những cành cây trụi lá và những con quạ đen đang đậu… Một cảnh lặp lại ở đầu phim. Vạn vật vẫn sinh sôi tiếp diễn như vòng tuần hoàn của nó đến ám ảnh. 

Lâm Lê