Đạo văn, và...

Bởi chẳng dễ dàng phân định được ai đúng ai sai, ai đạo ai không, cái nào viết trước cái nào viết sau. Người trong giới và dư luận luôn bị dẫn dắt theo những lời tố cáo, giải thích, chứng minh từ phía những người có liên quan.

Văn chương là sản phẩm của trí tưởng tượng, cảm xúc sáng tạo. Trừ khi tác phẩm này bê nguyên xi câu chữ của tác phẩm kia, nếu không, mọi tranh cãi cuối cùng đều dẫn đến… sự im lặng. Từng có những cuộc tố đạo văn đạo thơ không đi đến đâu, chỉ có tiếng xấu hằn lên tên tuổi của người bị tố mỗi khi nhắc về.

Hai tác phẩm Sương mù tháng Giêng và Chim ưng và chàng đan sọt

Mới đây, lại có một nghi vấn đạo văn khó phân xử. Nhà văn Bùi Việt Sỹ lên tiếng tố nhà văn Uông Triều đạo chi tiết ông hư cấu trong tác phẩm lịch sử về nhân vật Trần Khánh Dư. Theo nhà văn Bùi Việt Sỹ, trong tác phẩm Sương mù tháng Giêng của nhà văn Uông Triều (NXB Trẻ, 2015) có một số chi tiết rất giống tác phẩm Chim ưng và chàng đan sọt của ông, đã in trên tạp chí Nhà văn và tác phẩm (tháng 6/2014, NXB Hội Nhà văn in đầu năm 2016). Xét về mức độ phổ biến, Sương mù tháng Giêng được biết đến rộng rãi hơn. Khi những chi tiết bị cáo buộc đạo văn được nêu ra, dù dẫn nguồn cụ thể, người đọc cả hai tác phẩm cũng khó phân định được đây có là đạo văn hay không.

Trong tiểu thuyết lịch sử, những chi tiết sử giống nhau là điều có thể được xem bình thường. Nhà văn có quyền hình dung và miêu tả tạo hình nhân vật, hư cấu thêm theo cứ liệu lịch sử. Trả lời báo chí, nhà văn Nguyễn Trương Quý (biên tập viên NXB Trẻ), người đọc kỹ cả hai bản thảo cũng cho rằng không thấy hai tác phẩm có sự giống nhau. Những chi tiết trùng có thể được xem là “điềm gặp nhau” trong cùng một nguồn dữ liệu lịch sử. Nhiều nhà viết tiểu thuyết lịch sử cho biết họ dựa vào dữ liệu từ Đại Việt sử ký toàn thư để xây dựng nhân vật, cốt truyện theo trật tự tuyến tính. Văn phong thể hiện thì tùy thuộc lựa chọn của mỗi nhà văn.

Trong trường hợp này, dù nhà văn Bùi Việt Sỹ có kiện lên Hội Nhà văn Việt Nam - theo cách ông bày tỏ; còn nhà văn Uông Triều vẫn giữ vững lập trường phủ nhận, thì cũng rất khó đi đến kết luận sau cùng. Nhưng không chỉ là việc có đạo văn hay không, mà vụ việc còn thấy một hệ lụy khác mà người trong cuộc phải chịu trách nhiệm. Trong cuộc gặp nhau giữa hai bên, nhà văn Uông Triều đã xin lỗi nhà văn Bùi Việt Sỹ vì đã có hành động “chửi nặng lời” khi nhận cuộc điện thoại “hỏi cho ra lẽ” của tác giả Chim ưng và chàng đan sọt. Sự thật là chỉ đến khi vụ việc được phơi bày trên công luận, nhiều người mới biết nhà văn Uông Triều đã trả lời thắc mắc qua điện thoại của nhà văn Bùi Việt Sỹ trước đây, bằng câu nói: “Thằng già U70, tao đến tao đánh vỡ mặt mày bây giờ”.

Bất luận có đạo văn hay không, cách ứng xử này là không thể chấp nhận được. Không lý tưởng hóa về nghề nghiệp hay vai trò của nhà văn, nhưng một người tạo ra những câu chuyện hay, chuyển tải những thông điệp có giá trị, sao lại có thể ứng xử bằng ngôn ngữ phản văn hóa?

Lâu nay, trong nhiều nghi án đạo văn, đạo thơ, có vụ ngã ngũ bằng lời xin lỗi, có vụ rơi vào im lặng. Nhưng tên tuổi người bị tố đạo văn luôn bị ảnh hưởng, dù ít dù nhiều. Một nhà thơ từng bị đạo tác phẩm nói rằng, trong giới với nhau, cũng chỉ cần một lời xin lỗi và ứng xử đúng mực, mọi việc đều có thể được cho qua. Thực tế cũng đã có một số vụ tố đạo văn được xử lý êm thấm giữa những người trong cuộc, bằng thái độ nhận lỗi thiện chí của người “lỡ tay đạo chữ”. Chỉ những vụ việc mà người bị cáo buộc phủ định quyết liệt, người tố cáo cũng quyết làm cho ra lẽ mới trở nên ầm ĩ.

Văn chương nói riêng, nghệ thuật nói chung là phạm trù bất khả… sao chép, với bất cứ hình thức nào. Bởi thế, người sáng tạo trước nhất phải cẩn trọng và trân trọng, giữ gìn tên tuổi của bản thân. Đạo văn, đạo trí tuệ luôn là hành động đáng lên án. Và quan trọng hơn, trong bất cứ trường hợp nào, cũng cần thái độ chừng mực, hà nh xử đúng đắn.

Hoàng Hạc