Đàn ông và họ hàng xa

Thi sĩ Sài Gòn nổi tiếng lắm tài Bùi Chí Vinh, chẳng rõ nguồn cớ vì đâu, vào hôm đẹp trời nảy ý muốn tìm danh nhân dòng họ của mình. Ông tìm trong lịch sử thì chẳng có vị nào họ Bùi làm vua, chỉ thấy Đinh, Lê, Trần, Lý; tìm trong kinh sách Lục Vân Tiên của Đồ Chiểu thì nảy nòi nhân vật Bùi Kiệm mê gái, còn tìm ở cõi giang hồ văn chương chữ nghĩa thì thấy oanh liệt tưng bừng Bùi Giáng chân nhân. Thế là Bùi Chí Vinh hồn nhiên kết luận “Dòng dõi nhà ta bậy/ Tửu sắc đều say đến bốc trời”.

Dĩ nhiên chẳng mấy ai có kiểu truy tìm dòng họ một cách loằng ngoằng ngẫu hứng như Bùi thi sĩ. Nhưng kỳ thực, trong thâm tâm, bất kỳ nam nhân đất Việt nào từ xưa đến nay, bất luận thành bại ở đời ra sao, đều rưng rưng nỗi niềm tìm về họ hàng gốc gác. Giản đơn thì để nhận anh nhận em, phức tạp hơn thì để tạo ra những kết nối mang tính lợi ích dài lâu. Thứ tư duy họ hàng thân tộc dần ăn vào máu mà nam nhân là kẻ được lựa chọn để duy trì, củng cố, và dù vật đổi sao dời thế nào, anh ta cũng phải tiên phong thể hiện xuất sắc trách nhiệm đó.

Bởi thế, sợi dây họ hàng đã biến thành những nguyên lý kết nối xã hội rộng lớn, mà yếu tố huyết thống đôi khi chỉ mờ nhạt lùi lại phía sau. Họ hàng cũng vươn tới cấp tổ chức chính quyền truyền thống, nơi ông vua đứng đầu vẫn là một nam nhân mang cái họ rất cụ thể và cố hết sức để kéo dài triều đại của dòng họ mình. Công bằng mà nói, ràng rịt họ hàng cũng là một nguồn sức mạnh cố kết cộng đồng trước các thiên tai dịch họa. 

Nhưng ở nhiều thời điểm, thời thế khác nhau thì tư duy họ hàng vẫn là vòng kim cô ụp xuống tấm thân nam nhi nặng nề khôn cưỡng. Chẳng quý ông nào đứng ngoài nguyên lý văn hóa phụ quyền bất biến, rằng nam nhân ắt phải có họ, và thà được mang một dòng họ cụ thể, dẫu nó thế nào, còn hơn phải chịu cảnh không họ không hàng. Thói quen thấy sang bắt quàng làm họ, triết lý một người làm quan cả họ được nhờ, tuy đúc kết ngắn gọn, nhưng hàm chứa những dằng dặc toan tính, những âu lo phấp phỏng, những hy vọng khôn nguôi, có lẽ còn dài hơn cả đời người.

Sinh ra đã thuộc họ hàng, rồi tự gánh bổn phận làm vẻ vang dòng họ, cứ thế, đời nam nhi quẫy gánh vinh dự lẫn ê chề trên bước đường trở về quê cha đất tổ. Nếu có biến cố thảm khốc, như chuyện tru di tam tộc chẳng hạn, thì nam nhân cũng là kẻ bị bêu đầu đầu tiên, thân tuy mất, nhưng danh xấu tốt thì ụp xuống cả mấy đời sau.

Phàm sinh ra mang “họ xấu”, thân phận khôi ngô tuấn tú lập tức phải biết rửa hờn rửa nhục cho tổ tiên. Còn nếu chẳng may trở thành lục lâm thảo khấu, ma cô đĩ điếm, thì cả làng cả họ cứ réo tên mẹ cha mà xỉa xói. Má hồng còn có trời xanh mà trách, còn nam nhi không biết lấy ai thán oán, gặp cơn bí bách nhiều khi phải thay tên đổi họ. Mà ở thời xưa chưa xa, việc đổi họ dễ như trở bàn tay!

Cảm thức họ hàng cụ thể sẽ dẫn đến tâm lý so sánh, lớn thì phạm vi quốc gia, nhỏ thì phạm vi xã huyện, nhỏ hơn nữa là thôn xóm. Trong các cuộc trà dư tửu hậu, cánh nam nhi không ngừng so sánh giữa dòng họ này với dòng họ kia, dòng họ làng trên làng dưới, thậm chí, so sánh các chi trong cùng dòng họ.

Liệt kê, nêu gương ông nọ bà kia chưa đủ thì chuyển sang kê cứu công lao đánh giặc giúp vua dựng nước, phụ họa bằng những pha lục tung sắc phong lẫn câu đối. Họ mình là nhất, họ người là kém, ván bài vật chất được đặt ra cuối cùng bằng những màn phô trương lăng to mộ đẹp, lắm trống nhiều chiêng, cỗ cao lễ lớn. Sau hàng trăm năm, nhiều Romeo và Juliet phiên bản Việt vẫn không ngừng rơi nước mắt vì mối ân oán họ hàng còn len vào cả internet cấm đoán yêu đương hò hẹn. 

Thời buổi dư tiền dư của, các quý ông thành đạt thường tổ chức họp họ thường niên. Lời lẽ tổng kết không phải là việc làm ất ơ lấy vui, mà thường chêm vào những mỹ từ xác lập bảng hệ giá trị sẵn sàng lưu danh thiên cổ. Chẳng ai đoan chắc họ mình đang mang đã bị đổi bao giờ hay chưa, nhưng được dự phần long trọng của họ hàng xa xôi cũng làm mãn nguyện mặt mày. Nhưng cánh đàn ông đi lên từ những màn cầu may lô đề hay Viettlot thì nghe đâu thường truyền tụng kinh nghiệm xương máu, rằng nếu phúc lớn giáng xuống tiền tỷ, thì tốt nhất là bịt mặt giấu tên, kẻo họ hàng không hiểu từ đâu lập tức ùn ùn xuất hiện. 

Nhi Nữ Thường Tình