Cuộc phản biện của Nguyễn Ngọc Đan với định kiến của giới mỹ thuật

Ý tưởng về Ngược dòng đã hình thành trong họa sĩ kể từ sau triển lãm lần thứ 3 – Dải hẹp của bầu trời. Tuy nhiên, cần đến 5 năm mới có một triển lãm tiếp theo như họa sĩ chia sẻ, là vì: “5 năm là quãng thời gian có thể dài với những nghệ sĩ khác, nhưng với tôi, nó là chặng đường đi từ ý tưởng ban đầu đến hiện tại. 5 năm vừa qua, thế giới có quá nhiều biến động, từ dịch bệnh đến chiến tranh giữa hai quốc gia mà tôi yêu mến. Tất cả những sự kiện đó tác động sâu sắc đến tinh thần và cảm quan của tôi, tạo cho tôi nguồn cảm hứng”.

Ngược dòng tập hợp 30 tác phẩm sơn dầu, đa số là tranh khổ lớn được sáng tác trong khoảng thời gian 2019 - 2023, thuộc 2 series: series tĩnh vật Chim hoa cá lá và series Ngược dòng với các tác phẩm hội họa giá vẽ, kết hợp với những bộ khung độc đáo tạo thành những tác phẩm sắp đặt trên tường. Cả hai series là sự tiếp nối của tư duy nghệ thuật mang đậm phong cách cá nhân được Nguyễn Ngọc Đan xây dựng và phát triển một cách thống nhất từ 2011 đến nay.

Họa sĩ Nguyễn Ngọc Đan bên tác phẩm Hãy kể tôi nghe về bầu trời kèm thông tin triển lãm

Dấu ấn phong cách của Nguyễn Ngọc Đan được nhận biết bằng ngôn ngữ tạo hình hiện đại dựa trên cấu trúc vững chắc của không gian, nhịp điệu của mảng hình lược giản, bảng màu phong phú không trùng lặp, đặc biệt là sự tương tác, cộng hưởng lẫn nhau của màu tạo nên sắc thái của ánh sáng, gợi nên bầu khí quyển phi thực trong từng tác phẩm. Bảng màu trong tranh Đan không chỉ đa sắc mà còn có chiều sâu nhờ sắc độ đậm nhạt tỉ mỉ.

Họa sĩ Ngô Đồng chia sẻ: “Tranh Đan dày công khi dùng những màu rất khó hòa hợp đặt cạnh nhau, chỉ cần sao nhãng dễ dãi một chút thôi là đã có thể chênh vênh khó chịu, Đan đã điều chỉnh chúng một cách tài ba bằng tỉ lệ các mảng màu lớn nhỏ hợp lý với sắc độ đậm nhạt hết sức lạ lùng tinh tế. Nhìn tưởng chừng đơn giản, nhưng Đan vẽ một bức tranh thường rất lâu, phải căn chỉnh từng li từng tí về độ nóng lạnh, sự hòa quyện và âm vang của sắc màu, để khi Đan dừng cọ, ký tên thì chẳng thể bớt thêm gì nữa”.

Hoài niệm, sơn dầu. 130x150 cm, 2023. Nguyễn Ngọc Đan đưa hình ảnh những cành chuối rừng Tây Bắc được cắm trong chậu gốm xưa và chiếc đầu lân bằng giấy vào cùng một không gian giản lược màu vàng ấm áp, sâu lắng với chú chim trên cành hoa chuối mang đầy nỗi nhớ đêm trăng.

Chọn “chim, hoa, cá, gái” làm những chủ thể chính cho các sáng tác kể từ năm 2011 khi quyết định tập trung hoàn toàn cho nghệ thuật, cuộc trưng bày này của Nguyễn Ngọc Đan là sự phản biện lại những định kiến lâu đời trong giới mỹ thuật, vốn luôn không đánh giá cao những hình tượng này.

Với series tĩnh vật: Chim hoa cá lá gồm 16 bức tranh sơn dầu, họa sĩ cho thấy quan điểm nghệ thuật: “Chủ thể không hoàn toàn là yếu tố quyết định. Quan trọng là cách thức mà ngôn ngữ tạo hình được sử dụng để biểu đạt tư tưởng, mang thông điệp và triết lý của người nghệ sĩ đến với công chúng”. Trong bộ tranh tĩnh vật này, chỉ với lọ hoa, chậu cá, chú chim và những gì gần gũi xung quanh như mèo con, ngựa gỗ, mặt nạ, vỏ ốc, họa sĩ đưa người xem đi từ những câu chuyện này sang câu chuyện khác.

Bức Cộng sinh, sơn dầu, 109x119 cm, 2020.

Từ ngày tháng đắm chìm trong giấc mộng vô thức đến thực tại phũ phàng trong Giấc mơ mắc cạn (2019); Chu trình vận động của thế giới tự nhiên, gởi gắm triết lý vạn vật chung sống hòa bình trong Cộng sinh (2020); Giữa đời hư thực (2021) chứa đựng những suy tư về nhân thế với vầng trăng khuyết trên cao soi xuống biểu tượng mặt nạ cười, khóc.

Những tháng ngày tuyệt vời của hạnh phúc cũng như tận cùng của khổ đau được khắc ghi như từng trang nhật ký của cảm xúc trong Trung thu mùa phong tỏa (2021), Hoa cho ngày sinh nhật (2021), Chào mùa đông (2022), Ngựa đỏ mừng năm mới (2023), Khúc mùa xuân (2023).

Tác phẩm Chuyện muôn thuở (kích thước 120x240cm) lớn nhất trong series tĩnh vật Chim hoa cá lá kể về một câu chuyện tình yêu với chủ thể chính là hai nhân vật biểu trưng cho vẻ đẹp của thần thoại Hy Lạp.

Series Ngược dòng được tách làm 2 phần khi trưng bày. Ở loạt tranh này, đa phần đều là tranh khổ lớn. Các tác phẩm đã vượt thoát khỏi bề mặt của hội họa giá vẽ, trở thành tổng thể hoàn thiện của nghệ thuật sắp đặt. Phần một gồm 4 tác phẩm ra đời trong giai đoạn cả nước bước vào hai đợt phong tỏa lớn do dịch bệnh: Hãy kể tôi nghe về bầu trời (2020), Chờ ra khơi (2021), Chờ bão tan (2021), Sống còn (2021).

Tác phẩm Sống còn gợi nhiều kỷ niệm cho người xem về thời kỳ phong tỏa trong đỉnh dịch tại TP. HCM

Phần hai gồm 6 tác phẩm: Rồi mai có còn (2019), Ngược dòng (2020), Truyền thống (2022-2023), Độc thoại (2020-2023), Chim hoa cá gái (2019-2023), Phù hoa (2022). Tên của các tác phẩm nằm trong chuỗi ý niệm liên kết. Chim hoa cá gái, Ngược dòng, Truyền thống, Độc thoại được họa sĩ  lấy cảm hứng từ câu thành ngữ xưa: cá chậu chim lồng, với biểu tượng chú chim bên ngoài chiếc lồng trống, con cá chạm tới mặt trăng mang tính ẩn dụ về sự tự do; những lọ hoa trong bình, chiếc váy phụ nữ trên mắc treo là phép hoán dụ, gợi suy tưởng về cuộc sống và vai trò của con người trong thế giới hiện đại, đặc biệt là người phụ nữ Á Đông.

Phù hoa, sơn dầu, chạn gỗ giá tị, lưới sắt 220x344cm, 2022

Hỏi Nguyễn Ngọc Đan yêu thích tác phẩm nào nhất trong số tranh triển lãm lần này, chị nói mỗi tác phẩm đều là tâm tình gởi gắm vào đó, nên tình cảm dành cho các tranh là như nhau.

Mặc dù vậy, nếu phải chọn một tác phẩm gợi lại cho chị nhiều kỷ niệm nhất thì đó là Hãy kể tôi nghe về bầu trời. Tác phẩm này được sáng tác trong đợt phong tỏa toàn quốc lần thứ nhất trước ảnh hưởng của dịch COVID-19 năm 2020, là sắp đặt kết hợp sắt và những chú chim composite tạo thành một khung cửa sổ bao bọc tranh. Khung cửa sổ chia đôi với hai góc nhìn từ hai chiều không gian được đưa vào tranh như một sự đối lập.

Ý chí đã không bị hiện tại ngặt nghèo trói buộc, tinh thần đã phá tan ranh giới của hoàn cảnh, góc nhìn của tâm hồn đã vượt thoát khỏi những giới hạn của bối cảnh và hoàn cảnh xã hội, tìm được tự do đích thực.

Xin được mượn nhận định của họa sĩ Ngô Đồng để kết bài viết này: “Xem tranh Đan, nhiều lúc ta cảm thấy như Đan đang tự tìm cách thoát ra, vượt lên khỏi những giam hãm vô hình bản năng luôn có”.

Triển lãm Ngược dòng diễn ra tại Bảo tàng Mỹ thuật TP. HCM đến hết ngày 27/11/2023.

Linh Lan