Công dân Kane: Người thay đổi lịch sử báo chí nước Mỹ

Công dân Kane (Citizen Kane) là bộ phim về cuộc đời của Charles Foster Kane, ông trùm tư bản báo chí nước Mỹ thế kỷ XX, câu chuyện được phỏng theo cuộc đời của nhân vật có thật William Randolph Hearst, một huyền thoại của truyền thông Hoa Kỳ với lịch sử tạo dựng gần 40 tờ báo lớn nhất nước Mỹ, hai nghiệp đoàn thông tấn, một đài phát thanh.

Thành tựu và sức ảnh hưởng của Hearst ghi dấu ấn trên toàn thế giới. Gần 80 năm trôi qua kể từ ngày đầu công chiếu, bộ phim vẫn luôn nằm trong top những tác phẩm hay nhất của lịch sử điện ảnh và trở thành một trong những bộ phim vĩ đại nhất về nghề báo cho đến tận bây giờ.

Cuộc đời nhiều “bí ẩn” của William Randolph Hearst
Công dân Kane là bộ phim đầu tay của đạo diễn trẻ Orson Welles, do chính Welles viết kịch bản và diễn vai chính, được công chiếu lần đầu tiên tại New York và Los Angeles năm 1941. Năm ấy, Orson Welles tròn 24 tuổi, chưa từng làm bất cứ bộ phim nào trước đó.

Phim ra đời vào thời điểm ông trùm truyền thông Hoa Kỳ William Randolph Hearst đang ở đỉnh cao quyền lực, với 28 tờ báo, 18 tạp chí cùng nhiều đài phát thanh và công ty sản xuất phim khổng lồ; gần như mọi thông tin và những lời đồn không hay về Hearst đều không được xuất hiện trên truyền thông nước Mỹ. 

Thế nhưng, Công dân Kane đã ra đời, như một gáo nước lạnh, một cái tát thẳng vào mặt Hearst vì những chi tiết giống cuộc đời của Hearst chiếm đến 3/4 bộ phim. Dù Welles nói rằng bộ phim lấy nhiều chi tiết từ cuộc đời của chính ông và các nhân vật lịch sử khác nhưng bất cứ ai khi xem cũng nhận ra đó là câu chuyện của Hearst.

Bằng tất cả những cách khác nhau, cả trong tối và ngoài sáng, Hearst cố gắng ngăn cản việc bộ phim ra mắt, thậm chí đe dọa, tống tiền, tẩy chay Orson Welles, công bố bê bối ái tình của Welles trên mặt báo, mua chuộc các hãng phim không chiếu phim của  Welles...  nhưng dường như, càng nhiều thách thức, đạo diễn trẻ 24 tuổi càng trở nên dũng cảm và quyết liệt.  

Sau khi phim được công chiếu, Hearst đã cấm các tờ báo và cơ quan truyền thông thuộc quyền sở hữu của mình đề cập tới Công dân Kane. Bộ phim thất bại thảm hại về mặt thương mại và không nhận được sự công nhận đích đáng trong nhiều năm trời.

Cuộc đối đầu của Hearst và Welles càng dấy lên những nghi ngờ về cuộc đời của “ông trùm truyền thông”. Phải chăng bộ phim đang phơi bày những điều mà Hearst muốn che giấu? Phải chăng cuộc đời của Hearst đang có quá nhiều “bí ẩn” không thể công bố với công chúng?

Cũng giống như Hearst, nhân vật Kane sinh ra trong một gia đình nghèo khó. Cuộc đời Charles Foster Kane thay đổi khi người ta phát hiện được một mỏ vàng lớn trong phần đất do bà mẹ của Kane thừa kế. Lên 7 tuổi, Kane rời xa cha mẹ để sống với người bảo hộ là Walter Parks Thatcher.

Đến tuổi trưởng thành, Kane dùng số tiền thừa kế khổng lồ để xây dựng nên một đế chế báo chí hùng mạnh với sự giúp đỡ của hai cộng sự là Bernstein và Jedediah Leland. Tuy thành công trong sự nghiệp nhưng Kane lại thất bại trong cuộc sống gia đình khi phải ly dị vợ hai lần, nhiều cuộc tình tan vỡ, ông sống không người chăm sóc và qua đời trong cô độc tại Xanadu.

Bằng cách kể chuyện đầy mới lạ và táo bạo, ngay từ đầu phim, Công dân Kane mở ra với những bí ẩn về cái chết của Kane, về hai từ cuối cùng mà ông để lại “Rosebud” (Nụ hồng). Một nhà báo trẻ là Thompson được giao nhiệm vụ giải mã ý nghĩa “Nụ hồng”. Mặc dù đến cuối phim, bí ẩn này chưa được giải mã một cách cụ thể nhưng với cách kể chuyện khéo léo đan cài nhiều tầng nghĩa, cùng việc khai thác sâu sắc đời sống tâm lý nhân vật, Welles đã để lại thông điệp và những hé lộ về cuộc đời của Kane và có lẽ cũng là của chính William Randolph Hearst.

Xuyên suốt bộ phim, Orson Welles cho thấy cuộc đời của Kane (hay của Hearst), là sự đối nghịch giữa đỉnh cao của vinh quang và giàu có với những cô đơn và trống rỗng trong tâm hồn. Là một trong những người giàu nhất thế giới ở thế kỷ XX, có sức ảnh hưởng lớn nhất trong lĩnh vực truyền thông nước Mỹ nhưng ông luôn phải chạy theo những cuộc tình và những người đàn bà để tìm ý nghĩa và niềm vui. 

Trong công việc, Kane là người độc đoán và thích thao túng. Dường như, tuổi thơ cô đơn thiếu thốn tình cảm, bị cha đánh đập, xa rời vòng tay mẹ từ khi còn rất nhỏ đã hình thành nên một Charles Foster Kane luôn bi lụy và tìm cách kiểm soát trong mọi cuộc tình của đời mình, để rồi cuối cùng đều dẫn đến sự tan vỡ thảm hại.

Những ẩn ức đó đã ám ảnh và thao túng Kane trong suốt cuộc đời nhưng cũng là một lý do để ông không ngừng vươn tới quyền lực và sự thống trị. Với Công dân Kane, đạo diễn Orson Welles cũng đã lồng ghép một thông điệp: tiền bạc và danh vọng không bao giờ đủ để lấp đầy một tâm hồn ẩn ức.

Dù chiến thắng ở hạng mục “Kịch bản gốc xuất sắc nhất” cho Herman J. Mankiewicz và Orson Welles vào năm 1941, Công dân Kane vẫn không nhận được sự đón nhận của chính khán giả trên quê hương mình. Tuy nhiên, dẫu bị thất sủng ở Mỹ, bộ phim lại được những người yêu điện ảnh tại châu Âu đánh giá rất cao. 

Đến giữa thập niên 50 của thế kỷ trước, bộ phim bắt đầu được chiếu lại trên truyền hình Mỹ và đánh giá của giới phê bình về Công dân Kane cũng dần thay đổi theo chiều hướng tích cực. Trải qua thời gian, sức hút của bộ phim ngày càng được công nhận và thuyết phục được những khán giả khó tính nhất. Bằng nhiều đột phá mang tính cách mạng với nghệ thuật điện ảnh, cho đến nay, Công dân Kane luôn nằm trong top những bộ phim hay và có sức ảnh hưởng nhất trong lịch sử điện ảnh thế giới.

Người thay đổi lịch sử báo chí nước Mỹ

Trái với cuộc đời nhiều thị phi, thì sự nghiệp, những gì William Randolph Hearst, hay là nhân vật nguyên mẫu của ông trong phim, Charles Foster Kane, mang đến cho lịch sử truyền thông, báo chí Mỹ là điều không thể phủ nhận. 

Tiếp quản tòa báo từ cha mình, Kane đã biến nơi đây từ chế độ làm việc 12 giờ thành một tòa soạn làm việc 24 giờ liên tục với những phóng viên ăn, ngủ cùng tin tức, những thông tin giật gân và những dòng tít lớn đầu tiên trên thế giới xuất hiện tại trang nhất để thu hút người đọc. 

Chọn điểm nhìn đứng về phía người lao động nghèo khổ và những người thấp cổ bé họng, Kane cũng lần đầu tiên đưa ra “Bản tuyên ngôn nguyên tắc nghề báo” đăng trên trang nhất của tờ báo mà ông tiếp quản: “Tôi sẽ trao cho mọi người ở thành phố này một tờ báo nói toàn sự thật. Tôi cũng sẽ trao họ một chiến sĩ đấu tranh cho quyền lợi của họ như là những công dân và là những con người” và với ông, “Không một sự thiên vị nào được ảnh hưởng đến sự thật”.

Những nhà báo danh tiếng nhất nước Mỹ đã đầu quân cho Kane. Ngoài đời thực, hai đại danh tác là Mark Twain và Jack London cũng từng làm việc cho Hearst. 

Dù phần lớn bộ phim dành để nói về những cuộc tình tan vỡ và đầy tiếc nuối của Kane, song nếu nhìn sâu hơn, Công dân Kane chứa đựng những thông điệp vô cùng lớn lao về xã hội và chính trị nước Mỹ thế kỷ XX mà trước đó chưa đạo diễn nào dám đề cập đến. Đó là lần đầu tiên trên màn ảnh rộng, tư tưởng về Giấc mơ Mỹ (The American Dream) được bộc lộ trong hiện thực chủ nghĩa tư bản khắc nghiệt mà tại thời điểm đó chưa bộ phim nào dám đề cập một cách bạo dạn, trần trụi và sâu sắc như thế.

Ngoài cách kể chuyện phi tuyến tính đan xen giữa hiện thực, quá khứ, bộ phim cũng sử dụng những góc máy, cảnh quay kỳ lạ lần đầu tiên xuất hiện trong điện ảnh: những cú máy dài không ngắt quãng khiến bộ phim hiện lên đầy mộng ảo, những góc máy thấp nhìn lên vị trí nhân vật khắc họa sự to lớn vĩ đại cái “tôi” của các nhân vật trong phim hay những cảnh quay lấy nét cả cận cảnh và hậu cảnh, kỹ thuật “Deep focus” giúp thể hiện rõ nét hơn cá tính và tâm trạng, biểu cảm của nhân vật.

Vị đạo diễn lừng danh người Pháp François Truffaut thậm chí cũng từng phát biểu rằng: “Tất cả những gì nổi bật trong nền điện ảnh sau năm 1940 đều ảnh hưởng từ Citizen Kane”. 

Lan Anh