Có về miền Tây, nhớ đi chợ nổi

Chợ nổi không đơn thuần là chợ mà còn là sự độc đáo trong văn hóa, kinh tế thương hồ của người xưa ở đất phương Nam

Đi ngắm những đời thương hồ

Có ít nhất khoảng chục cái chợ nổi lớn nhỏ ở vùng sông nước miền Tây này: Cái Bè, Cái Răng, Long Xuyên, Phụng Hiệp (còn gọi là chợ nổi Ngã Bảy), Châu Đốc, Trà Ôn, Gành Hào… Chợ nổi là nơi tụ họp buôn bán nông sản của nông dân vùng bốn bề sông nước. Chợ nổi không đơn thuần là chợ mà còn là sự độc đáo trong văn hóa, kinh tế thương hồ của người xưa ở đất phương Nam.

Khách đi chợ không chỉ thưởng thức cái thú mua và bán, trả giá của chính mình với chủ hàng/chủ ghe hay giữa các chủ ghe với nhau mà còn được ngắm nghía những lát cắt khác nhau của nhịp sống dập dềnh trên sông nước. 

Đi chợ, khách được dịp ngắm hàng chục cây bẹo cao thấp khác nhau. Ghe bán loại nông sản nào thì treo đại diện loại hàng đó lên một cây sào nhô cao trên ghe để chào hàng - gọi là cây bẹo. Đây là một hình thức chào hàng riêng có ở chợ nổi.

Ví dụ, nếu ghe chuyên bán bí đỏ thì trên cây sào sẽ treo lủng lẳng vài trái bí, còn nếu ghe bán thơm thì trên cây sào treo vài trái thơm. Ai đi chợ nổi cũng thích thú về những đặc trưng của nơi này mà tự mình có thể quan sát được từ mũi ghe cùng những cây bẹo: đó là cái chợ có những thứ không treo mà bán, treo cái này bán cái khác hay treo gì bán nấy.

Cây bẹo là hình thức chào hàng độc đáo chỉ có ở chợ nổi

Khách đi chợ có khi còn gặp được đám cưới đặc trưng thương hồ, nhất là khu vực chợ nổi Long Xuyên, thường chỉ tổ chức trên phà. Hẳn nhiên là phà đi thuê, kéo về cặp mé sông nào đó thuận tiện, thế là thành “nhà hàng tiệc cưới” nổi.

Đời thương hồ quanh năm gắn bó sông nước, ngay cả khi có đại sự, hỷ sự cũng là trên sông nước. Trong đám cưới, dân thương hồ không chúc nhau sớm có nhà mà chúc cô dâu chú rể trăm năm hạnh phúc, sớm có con và sớm có ghe… để ra riêng. Từ bao đời nay, luôn có nhiều thế hệ chung sống trên chiếc ghe nên câu chúc này càng ý nghĩa.

Những miêu tả như thế này có thể đã quá quen thuộc với không ít người. Vậy nhưng mấy năm gần đây, những điều này đã không còn đúng với thực tế, thậm chí khác xa. Sau dịch COVID-19, chợ nổi cũng đã hoạt động trở lại nhưng không còn nhộn nhịp như trước.

Chợ vẫn còn nhưng…

Cách đây hơn ba năm, khi xuống chợ nổi Cái Bè (Tiền Giang) vào dịp cuối năm, người viết có gặp anh Bảy đang neo thuyền bày bán dưa hấu. Trên cây bẹo của anh treo một tấm lá lợp nhà - dấu hiệu cho biết anh chuẩn bị bán ghe. Cái ghe lớn này, anh tích cóp mua được cũng hơn bốn năm, giờ làm ăn khó khăn nên anh bán, lên bờ kiếm chuyện khác mần.

Anh không biết khi nào bán được ghe vì bây giờ không còn nhiều người mặn mà với đời thương hồ như vầy nữa. Xưa, ghe rao bán là lập tức có người mua. Anh Bảy tâm sự: “Hồi đó, cha tui coi ghe như một gia tài, bán gì thì bán chớ kiên quyết không bán ghe. Ổng mà biết tui bán ghe chắc rầu dữ lắm, nhưng đành chịu thôi. Có ai níu giữ được đời thương hồ này hoài”.

Có ít nhất khoảng chục cái chợ nổi lớn nhỏ ở vùng sông nước miền Tây

Theo thống kê, cách đây hơn hai chục năm, chợ nổi Cái Răng có khoảng 500-600 tàu, ghe; đến nay chỉ còn khoảng trên dưới 350. Giới am hiểu nhận định, theo lý thuyết, nếu mỗi năm chợ nổi giảm 20-30 tàu, ghe thì chừng 15-20 năm nữa, chợ nổi Cái Răng sẽ biến mất. 

Chợ nhóm rồi tan cũng là lẽ thường tình. Chợ nổi xuất phát từ nhu cầu của người dân địa phương, họp rồi tàn âu cũng không ngoài quy luật tất yếu của sự thay đổi và phát triển trong đời sống hiện đại, nhất là khi hệ thống giao thông đường bộ phát triển, đường về miền Tây hầu như đã có đầy đủ các cây cầu vượt sông ở những tuyến huyết mạch. Vận chuyển hàng hóa bằng đường thủy đã không còn là sự lựa chọn hàng đầu. Người dân không còn phải đi bằng ghe, thuyền ra chợ để bán mà thương lái đến tận nhà cùng xu thế kinh doanh “mua tận gốc, bán tận ngọn” như hiện nay càng góp phần làm chợ nổi ảm đạm hơn.

Cũng đã có khá nhiều hội thảo, kế hoạch được tổ chức, bàn luận, thậm chí đã triển khai nhưng tương lai chợ nổi vẫn khá mơ hồ. Chẳng hạn, để níu giữ thương hồ, Cần Thơ đã cho miễn phí neo đậu trên sông, miễn giảm học phí cho con em chủ ghe để họ yên tâm mua bán.

Dự định thì nhiều, để có thể phục hồi hoặc giữ cho chợ nổi như xưa, thật không đơn giản; hoặc có chợ được “phục dựng” thì hồn cốt cũng đã bay đi ít nhiều, chỉ khiến khách từng đến thêm hoài niệm. Chưa kể, xưa thương hồ họp chợ bán sỉ, nay bán lẻ thì rõ là mức hấp dẫn doanh thu không thể bằng. Rồi dịch COVID-19 làm vắng khách, khiến nhà đầu tư dự án phục hồi chợ khó khăn.

Đến nay, người ta vẫn chưa rõ chính xác chợ nổi có từ khi nào nhưng ngày chợ tàn, chợ mất thì có thể đoán được. Cho nên, nếu có dịp về miền sông nước Cửu Long, bạn hãy tranh thủ ghé thăm chợ nổi, kẻo mai này…

Bài và ảnh: Lê Minh Hạ