Có gì đặc biệt trong tranh của Lê Văn Xương?

Nhìn tranh, tôi cảm nhận Hà Nội của ông rất hiền hòa, gần gũi, giúp tôi hòa nhập cuộc sống mà tôi không được trải nghiệm. Đó là Hà Nội của Thạch Lam, của Nguyễn Tuân… Tôi như bắt gặp những nỗi niềm thân quen, từ chuyện cổ tích của mẹ kể trong đêm trăng thuở ấu thơ bỗng dâng tràn. Phải chăng trong mạch máu tôi đã chứa đựng sẵn hương sắc Hà Nội, chỉ cần thoảng qua một niềm cảm xúc là mọi dây tơ đồng tâm cảm bỗng cùng nhau rung lên giai điệu?

Lê Văn Xương thành công nhất trong tranh bột màu (gouache). Từng mảng màu đơn sơ, nhưng hiệu quả, với kỹ thuật vững vàng. Tuy nhiên, trong danh sách sinh viên Trường Mỹ Thuật Đông Dương, tôi không thấy tên ông.

Họa sĩ Lê Văn Xương

Khó có ai nghĩ rằng ông không học Trường Mỹ thuật Đông Dương. Tôi thường nghĩ đến điều này, cho rằng đó là điều phi lý. Đời người có bao ước vọng, những bức tranh kia chứa đựng bao niềm đam mê về hội họa, đâu phải chỉ là một thoáng mây bay. Vậy mà thời ấy, con đường duy nhất đạt đến hạnh phúc hội họa là Trường Mỹ thuật Đông Dương thì ông không trải qua. Có hay không việc ông chọn cho mình một hướng đi riêng biệt, như mặc định với thượng đế và định mệnh rằng nghệ thuật ông chọn là họa sĩ, dù có qua Trường Mỹ Thuật Đông Dương hay không?

Lê Văn Xương nhận thức ra điều ấy quả là một cơ duyên.

Để lý giải việc ông không học Trường Mỹ Thuật Đông Dương, tôi tìm đến con người và tính cách của Lê Văn Xương.

Ngoài niềm đam mê hội họa, Lê Văn Xương có một tâm tình lãng mạn tràn đầy… Ông chơi được nhiều nhạc cụ như violin, piano, accordion, mandolin và guitar Hawaii… Hơn nữa, ông còn là một hiện tượng về thể thao, có giải thưởng và thành tích tốt trong nhiều môn như bơi lội, việt dã, quần vợt, bóng bàn, đấm bốc, đua xe đạp... Phải chăng, với tính tình lãng tử, phóng khoáng, năng động… Lê Văn Xương không chịu được những gò bó khắc khe của ngôi trường mỹ thuật danh giá nhất Đông Dương thuở ấy?

Lê Văn Xương thành công nhất trong tranh bột màu

Trong tranh ông, từng góc phố, nẻo đường và những mái nhà như còn vương đọng những nhịp thở của ngày xưa. Nhiều khi, bóng sáng huy hoàng tràn khỏi khung, lan đầy ánh mắt… Những con đường Hà Nội trong tranh của Lê Văn Xương quả như những mạch máu chảy về tim.

"Em Hà Nội hàng Đường trong giọng nói/ Để hàng Bông êm ái lót cơn mơ/ Thương những buổi chiều Bác Cổ ngày xưa/ Anh nắn nót một Trường Thi lãng mạn…" (H.A.T.)

Lê Văn Xương xuất thân trong một gia đình khá giả chuyên làm đồ gỗ ở Nam Định. 12 tuổi, ông lên Hà Nội học. Năng khiếu mỹ thuật bộc lộ, ông học hội họa từ rất sớm, do gia đình rước thầy về nhà dạy. Ông giao du mật thiết với các họa sĩ như Vũ Văn Thu, Nguyễn Phan Chánh, Nguyễn Gia Trí, Trần Văn Thọ, Mạnh Quỳnh, Hoàng Lập Ngôn... và thường cùng họ trao đổi kiến thức hội họa cũng như tổ chức các buổi thưởng ngoạn vẽ tranh.

Năm 1937, Lê Văn Xương kết bạn với Nhan Chí, từ Nam ra Bắc học Trường Mỹ thuật Đông Dương (khóa VII, 1937-1942). Tâm đầu ý hợp, Lê Văn Xương nhận bạn làm thầy; ngoài ra, còn mời vài thầy của trường mỹ thuật về nhà giảng dạy thêm.

Trước năm 1954, tại Việt Nam nói chung, tính luôn người Pháp, số họa sĩ làm được triển lãm cá nhân rất ít. Vậy mà Lê Văn Xương lại tổ chức được những buổi triển lãm cá nhân thành công rực rỡ. Năm 1941 đánh dấu triển lãm tranh cá nhân đầu tiên của Lê Văn Xương tại Sài Gòn. Ngay triển lãm này, ông đã bán được các tác phẩm.

Năm 1949, ông mở triển lãm cá nhân tại phòng tranh riêng trên phố hàng Bông (Hà Nội), thu hút sự quan tâm của nhiều giới. Tại phòng tranh này, ông thường xuyên giới thiệu các sáng tác mới, gặp gỡ bạn bè trong giới mỹ thuật và giới sưu tầm.

Một triển lãm cá nhân khác diễn ra tại thành phố Đà Lạt vào năm 1951.

Đáng chú ý nhất là năm 1953, ngày 28/4, Lê Văn Xương mở triển lãm cá nhân Hà Nội 36 phố phường tại Nhà hát lớn Hà Nội. Triển lãm thu hút giới quan chức, thương nhân và giới yêu thích nghệ thuật. Đã có nhiều bài báo ca ngợi tài năng và những tác phẩm tuyệt đẹp của ông. Trong triển lãm này, Thủ hiến Nguyễn Hữu Trí mua 4 bức, ông Thị trưởng Hà Nội Đỗ Quang Giai mua 1 bức, ông giám đốc Sở xã hội Đào Sĩ Chu mua 2 bức. Triển lãm kéo dài đến hết ngày 10/5/1953.

Tranh Lê Văn Xương gợi những nỗi niềm ngày xưa

Ảnh hưởng Inguimberty trong tranh Lê Văn Xương thấp thoáng, nhưng vẫn hiện hữu. Đôi khi ảnh hưởng này bừng lên mạnh mẽ (Chiều yên ả, Ngày quang đãng...). Thỉnh thoảng chúng ta thấy phảng phất nét dịu dàng của Lương Xuân Nhị (Tỏa nhị kiều...)

Sài Gòn đang những ngày tháng Chín, có một vài cơn bão nhỏ đi qua, ít trận mưa chợt đến chợt đi, đôi khi thời tiết bỗng se lạnh... Đâu đây như phảng phất không khí mùa thu Hà Nội mà tôi chưa từng biết hay nếu có biết thì cũng chỉ được nhìn thấy qua tranh Lê Văn Xương.

Tranh ông có nhiều nắng, ươm vàng cả toan, ươm vàng bóng ai đổ xuống bên thềm, ươm vàng cả màu đất nâu hay thửa ruộng lấp lóa. Trời kia như nhón gót cao hơn lên, vun vút nắng thủy tinh… Có hay không những hình ảnh chưa bao giờ gặp, nay bàng hoàng tưởng chừng như đã thấy trong tranh của người họa sĩ đặc biệt này?

Nhà nghiên cứu Ngô Kim Khôi