Chuyển dịch năng lượng công bằng và hiệu quả

Năng lượng xanh không chỉ đáp ứng cho nhu cầu điện hiện tại mà còn đáp ứng nhu cầu cho mai sau

Điện là mặt hàng thiết yếu phục vụ sản xuất và đời sống, là đầu vào quan trọng của sản phẩm và dịch vụ. Hiện nay, điện đang là vấn đề thời sự nóng bỏng bởi giá điện tăng, điện bị cắt luân phiên giữa mùa nắng nóng, làm đảo lộn sinh hoạt của người dân, kế hoạch sản xuất của doanh nghiệp.

Bộ Công Thương đã quyết định thanh tra việc quản lý và cung ứng điện của Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN). EVN cũng quyết định tạm đình chỉ chức vụ Giám đốc Trung tâm Điều độ hệ thống điện quốc gia… Các sự kiện đó phần nào cho thấy nhiều nút thắt nội tại của ngành điện cần khẩn cấp được tháo gỡ để tình trạng thiếu điện có thể giảm thiểu.

Khẩu hiệu “khách hàng là thượng đế” đôi lúc trở nên hài hước trong cơ chế độc quyền bán điện hiện nay, khi người tiêu dùng đang khao khát một thị trường điện cạnh tranh đúng nghĩa. Nhìn sang lĩnh vực viễn thông, cạnh tranh đã đưa dịch vụ di động từ xa xỉ thành bình dân. Cạnh tranh trở thành chìa khóa mở ra sức mạnh nội tại của ngành này, vậy bao giờ sẽ là ngành điện?

EVN đang rất khó khăn về tài chính, khoản lỗ năm 2022 đã vượt 26.200 tỉ đồng. Giá nhiên liệu đầu vào để sản xuất điện như than, dầu, khí tăng cao là một trong những nguyên nhân được nêu ra để lý giải về khoản lỗ. Trong đó, giá than tăng gấp 3 lần, có thời điểm gấp 4-5 lần và giá dầu tăng gấp đôi. Cơ cấu nguồn phát điện vẫn phụ thuộc nặng vào các nguồn nhiên liệu hóa thạch với chi phí biến động và có nguy cơ ảnh hưởng đến sức khỏe con người, môi trường.

Trong khi đó, hàng loạt dự án điện gió, điện mặt trời đã được đầu tư lại gặp nhiều vướng mắc liên quan đến cơ chế mua - bán, phải cắt giảm công suất. Chính phủ có trách nhiệm ban hành cơ chế thuận lợi, nhưng cơ quan tham mưu cơ chế là EVN. Bài toán an ninh năng lượng của Việt Nam phải tìm được lời giải tối ưu đồng thời cho 3 biến số: cung, cầu và cân đối cung cầu, được hỗ trợ bằng khung thể chế và hành lang pháp lý. 

Sự phát triển bùng nổ của điện mặt trời, điện mặt trời áp mái và điện gió vừa qua hay các mô hình sản xuất điện phân tán chính là bước đi mới trong chuyển dịch năng lượng ở Việt Nam. Lần đầu tiên trong lịch sử ngành điện, các hộ gia đình được tham gia sản xuất điện, bán điện theo cơ chế bù trừ. Tiếc thay, những bước đi mới còn chập chững này gặp ngay rào cản cơ chế và hiện nay, người dân vẫn phải đang đối mặt với tình trạng thiếu điện.

Việt Nam vẫn chưa có một thị trường điện cạnh tranh khi Nhà nước vẫn phải gồng mình bù lỗ giá cho các đơn vị sản xuất điện. Sự can thiệp vào thị trường bằng mệnh lệnh hành chính trong bối cảnh hiện nay là không thể tránh, nhưng cần được đặt trong tổng thể lợi ích của người dân, xã hội, tránh tạo ra cú sốc lớn. Một nền kinh tế thị trường không thể vận hành trên cơ chế phi thị trường. Rào cản chính trong chuyển dịch năng lượng chính là cơ chế quản lý, là xung đột lợi ích nhóm mà người dân thường nằm trong nhóm yếu thế.

Cơ chế mua bán điện và cơ chế giá điện vẫn tồn tại nhiều bất cập. Khách hàng mua nhiều sản phẩm điện không được khuyến khích mà còn phải chịu gánh giá điện cao để “bù chéo” cho sản xuất công nghiệp thâm dụng năng lượng, với việc khoảng 3.000 cơ sở sử dụng năng lượng trọng điểm đã tiêu thụ đến 1/3 lượng điện năng toàn quốc. Nếu không kịp chuyển đổi sang sản xuất xanh, sản xuất sạch thì phát triển “kinh tế thâm dụng” sẽ luôn là gánh nặng về điện. 

Chuyển dịch năng lượng công bằng và hiệu quả theo hướng khuyến khích năng lượng sạch không chỉ đáp ứng cho nhu cầu điện hiện tại mà còn đáp ứng nhu cầu cho mai sau. 

Tiến sĩ Trần Hữu Hiệp