Breathless (Nghẹt thở): “Viết lại các quy tắc của điện ảnh”

Sở dĩ Breathless (tựa tiếng Việt: Nghẹt thở) từng bị dự báo sẽ là bộ phim tệ nhất trong năm 1960 ngay trước khi ra rạp, là bởi phương cách làm phim không giống ai của Jean-Luc Godard (1930-2022) hồi ấy. Đồng thời, hành trình ra đời của tác phẩm lừng danh này cũng gần như ngoại hạng và bất quy tắc, so với việc làm phim thông thường của ngày ấy lẫn bây giờ. 

Khi công chiếu lần đầu ở Pháp vào năm 1960, Breathless đã thu hút hơn 2 triệu lượt người xem

Hành trình ngẫu hứng

Breathless có câu chuyện phim “theo chân” một cách đúng nghĩa đen với nhân vật nam chính tên Michel Poiccard, vốn là một tay chơi trẻ tuổi và lêu lổng, không nghề nghiệp, luôn tự đưa mình vào tình trạng nguy hiểm vì tính cách mất kiểm soát, đồng thời lại thích mô phỏng mình theo nhân vật trong các phim hành động của Humphrey Bogart (1899-1957) - diễn viên người Mỹ, một trong những ngôi sao lớn nhất mọi thời của Hollywood. Ưa thích tính cách nhân vật “tay anh chị” của Humphrey Bogart trong loạt phim hình sự của hãng Warner Bros., nhân vật Michel trở nên đồng bóng, tùy tiện ra tay sát hại không thương tiếc một cảnh sát đuổi theo mình, chỉ bởi Michel đã lấy trộm một chiếc ô tô ở Marseille.

Đạo diễn Jean-Luc Godard, nhà làm phim hàng đầu của trào lưu điện ảnh “Làn sóng mới” ở Pháp thập niên 1960

Hành trình tự hủy đầy ngẫu hứng của Michel bắt đầu từ đó, kéo theo mối quan hệ với Patricia Franchini, một nữ thực tập sinh người Mỹ có nhiều ước vọng về nghề báo nhưng hằng ngày phải mưu sinh bằng cách bán báo trên đường phố. Cả 2 đều không một xu dính túi, sống đắp đổi qua ngày để chờ đón tương lai chẳng lấy gì làm tươi sáng. Trong tình thế Michel bị cảnh sát điều tra và truy đuổi ráo riết, họ vẫn là cặp đôi lãng mạn của đời sống theo chủ nghĩa “Hiện sinh” kiểu "Tồn tại và hư vô" của triết gia Jean-Paul Sartre, vốn có tính thời thượng lúc bấy giờ. Họ chọn hiện hữu bằng sức trẻ giữa cuộc đời bất trắc, trong làn ranh bất phân định của tồn tại và hư vô, song hành giữa tình yêu và sự bội phản không chủ ý. Cho đến khi Michel “hết hơi”, như tựa gốc tiếng Pháp của phim: À bout de souffle. 

Breathless dựa trên một bài báo nhà làm phim François Truffaut (1932-1984) - một trong những người sáng lập phong trào “Làn sóng mới” của điện ảnh Pháp - đã đọc trên tờ The news in brief. Nhân vật Michel Poiccard dựa trên Michel Portail - nhân vật trong bài báo - và bạn gái kiêm nhà báo người Mỹ của anh - Beverly Lynette. Vào tháng 11/1952, Portail lấy trộm một chiếc ô tô để thăm mẹ đang bị bệnh và đã giết chết một cảnh sát khi bị truy đuổi. 

Trailer phim Breathless:

François Truffaut cùng Claude Chabrol (1930-2010) - đạo diễn đi đầu và nổi tiếng nhất của trào lưu Làn sóng mới - tiến hành xây dựng kịch bản từ bản tin trên báo nhưng họ đã từ bỏ ý tưởng này bởi không thể thống nhất được về cấu trúc câu chuyện. Jean-Luc Godard khi ấy đã đọc và thích cách xử lý ban đầu của họ, nên muốn được làm phim. Chabrol và Truffaut đồng ý hỗ trợ Godard và viết cho nhà sản xuất Georges de Beauregard (1920-1984), người đã sản xuất các bộ phim của nhiều đạo diễn Làn sóng mới tại Pháp. Qua một lá thư từ Liên hoan phim Cannes vào tháng 5/1959, cả 2 nhà làm phim tiến cử Godard với kịch bản Breathless ở vai trò đạo diễn, dưới sự cố vấn của họ.  

Bộ phim đã đưa tên tuổi tài tử Jean-Paul Belmondo vượt ra ngoài nước Pháp

Công cuộc làm phim “đầu tay” không giống ai 

Breathless khởi quay vào ngày 17/8/1959. Đạo diễn Godard gặp đoàn làm phim tại Café Notre Dame gần Hôtel de Suède và quay một mạch trong 2 giờ cho đến khi hết ý tưởng, ngay trong ngày quay đầu tiên. Nhà quay phim Coutard tuyên bố rằng bộ phim hầu như được ứng biến tại chỗ và đạo diễn “đầu tay” Godard đã viết lời thoại ngẫu hứng trong 1 cuốn sách bài tập mà không ai được phép xem. Godard đưa ra lời thoại cho các diễn viên chỉ với một vài buổi diễn tập ngắn gọn trước khi quay. Không có sự cho phép nào để quay bộ phim ở nhiều địa điểm khác nhau (chủ yếu là các con phố nhỏ và đại lộ của Paris). Điều đó làm tăng cảm giác tự nhiên kiểu tự phát mà đạo diễn Godard hướng tới. Dẫu vậy, tất cả các địa điểm đều đã được chọn trước khi bắt đầu quay và trợ lý đạo diễn Pierre Rissient đã mô tả buổi quay rất có tổ chức. Tuy nhiên, nam diễn viên Richard Balducci nói thêm rằng mỗi ngày quay có thể kéo dài từ 15 phút đến 12 giờ, tùy số lượng ý tưởng đạo diễn Godard có trong ngày.  

Điều thú vị là Godard lại rất ý thức về việc làm phim sao cho đủ sức thu hút khán giả đại chúng, bất kể nhà làm phim đã đưa chất sáng tạo đầy tính cá nhân vào ngôn ngữ nghệ thuật kể chuyện phim. Chẳng hạn, để mở rộng sức hấp dẫn thương mại của Breathless, Godard đã tìm kiếm một nữ chính nổi bật, người sẵn sàng làm việc trong bộ phim kinh phí thấp của mình. Ông tìm đến nữ diễn viên Jean Seberg (1938-1979) người Mỹ, thông qua chồng cô là Francois Moreuil, mà Godard đã quen biết. Trước đó, nữ diễn viên từng xuất hiện trong 3 phim nói tiếng Anh (do Anh và Mỹ hợp tác sản xuất).

Breathless thuộc trào lưu Làn sóng mới của điện ảnh Pháp

Vào ngày 8/6/1959, Jean Seberg đồng ý tham gia Breathless (cũng là phim nói tiếng Pháp đầu tiên của cô), với mức thù lao 15.000 đô la, bằng 1/6 kinh phí làm phim này. Mặt khác, Godard đã cho chồng của Seberg một vai nhỏ trong phim. Trong quá trình sản xuất, Seberg từng có lúc băn khoăn lẫn hoài nghi về phong cách làm phim của Godard và tự hỏi liệu bộ phim có khả thi về mặt thương mại hay không.

Vai nam chính được trao cho nam tài tử Jean-Paul Belmondo - vốn không được biết đến ở bên ngoài nước Pháp vào thời điểm Godard đang lên kế hoạch cho bộ phim đầu tay. 

Những thành tựu ngoài mong đợi 

Hẳn nhiên những gì tiếp theo đã trở thành một phần tất yếu của lịch sử điện ảnh Pháp và thế giới. Bộ phim Breathless - tác phẩm điện ảnh đầu tay của Jean-Luc Godard đã thành công vang dội chẳng những ở nước Pháp mà còn vượt biên giới, lan rộng toàn châu Âu và Hollywood. Các nhà phê bình quốc tế đã khen ngợi diễn xuất của nữ chính Jean Seberg hết lời. Nhà phê bình và đạo diễn François Truffaut thậm chí còn ca ngợi cô là "nữ diễn viên xuất sắc nhất châu Âu". Nam tài tử Jean-Paul Belmondo cũng nổi tiếng khắp thế giới kể từ sau bộ phim trên. 

Khi công chiếu lần đầu ở Pháp vào năm 1960, Breathless đã thu hút hơn 2 triệu lượt người xem. Khi ra mắt ở Paris, tại một chuỗi 4 rạp chiếu phim thương mại, bộ phim đã bán được 259.046 vé trong 4 tuần. Lợi nhuận cuối cùng rất đáng kể, được cho rằng gấp 50 lần số tiền đầu tư. 

Về phương diện nghệ thuật, tác phẩm điện ảnh đầu tay của Jean-Luc Godard được coi là một trong những bộ phim hay nhất, liên tục xuất hiện trong các cuộc thăm dò thường niên của các nhà làm phim và nhà phê bình về chủ đề này, ở Tạp chí Sight & Sound. Trang phê bình phim Rotten Tomatoes nhìn nhận: "Breathless đã viết lại các quy tắc của điện ảnh”. 

Châu Quang Phước - Nguồn ảnh: Internet