Booker quốc tế 2021 và những hạn chế của tiêu chí

International Booker hay Booker Quốc tế là giải thưởng danh giá dành cho các tác phẩm hư cấu xuất sắc nhất trên toàn thế giới, đã được dịch sang tiếng Anh và phát hành ở Anh, Ireland trong năm. Giải thưởng năm nay là một phần thưởng 50.000 bảng Anh chia đều cho tác giả và dịch giả.

At Night All Blood Is Black là cuốn tiểu thuyết xoay quanh Alfa Ndiaye – người lính Senegal chiến đấu cho quân đội Pháp trong chiến hào của Chiến tranh thế giới thứ Nhất. Trong một lần bị ám ảnh bởi lời van xin kết thúc mạng sống của Madimba – người đồng đội, người bạn, người tri kỉ, người "hơn cả anh em" – mà không thể làm gì, Alfa đã bị ám ảnh sâu sắc bởi hình ảnh đó và trả thù cho người bạn mình. Cơn khát máu điên loạn này được kể song song với những khắc họa về một cuộc chiến vô nghĩa, với tình yêu, tình bạn, tình đồng đội và những mất mát ở trong thời chiến.

Chiến thắng của At Night All Blood Is Black là vô cùng xứng đáng bởi cách viết ám ảnh xoáy sâu vào trong tâm tính của mỗi nhân vật. Chủ tịch Hội đồng giám khảo năm nay, nhà văn - nhà sử học  Lucy Hughes-Hallett, đã nói rằng đây là một cuốn sách vừa đáng sợ vừa kinh khủng về những chi tiết bạo lực của nó. “Toàn bộ bi kịch có thể thấy được qua sự phân đôi khủng khiếp của những gì bạn đang được kể và vẻ đẹp trong cách nó được thể hiện”.

Bà cũng nói thêm, chủ nghĩa thực dân và sự di cư chiếm phần lớn trong những đề tài được đề cử năm nay, và cuốn sách của David Diop “nhắc nhở chúng tôi một cách thú vị và tinh tế rằng chủ nghĩa thực dân không phải chỉ đơn thuần là một quốc gia khác tiếp quản một quốc gia nọ. Đó cũng là việc chiếm lĩnh tâm trí của người bản địa để những thanh niên còn rất trẻ có thể cảm thấy lòng trung thành to lớn đối với nước Pháp - một nơi họ chưa bao giờ đến thăm và ngôn ngữ thì không thể nói được”.

Mở rộng ra hơn, giải Booker Quốc tế sau lần gây shock vào hồi năm ngoái khi trao chiến thắng cho cuốn The Discomfort of Evening của nhà văn – nhà thơ người Hà Lan Marieke Lucas Rijneveld vì tính táo bạo và dễ đụng chạm của nó; thì năm nay ta có thể thấy được sự cẩn trọng của Hội đồng giám khảo. Thay vì đề cao tính văn chương như những mùa giải trước đó, năm nay danh sách được chọn dựa trên tiêu chí mở rộng ra thêm định nghĩa của tiểu thuyết – trở thành các tác phẩm hư cấu có sự kết hợp giữa tiểu sử, lịch sử, hồi ký, tiểu luận… nhằm xóa nhòa ranh giới của các thể loại.

Thế nhưng chính việc đặt ra tiêu chí này lại gây nhiều tranh cãi, khi rốt cuộc thì liệu nó có tạo ra một "thị trường ngách" cho các tác phẩm có duy yếu tố đặc biệt thay vì tổng hòa như những năm trước hay không? Minh chứng rõ ràng nhất cho điều này ta có thể thấy ở ba tác phẩm lọt vào vòng chung khảo, gồm When we cease to understand the world của nhà văn người Chile Benjamín Labatut, cuốn hồi ký In Memory of Memory của tác giải người Nga Maria Stepanova và tác giả người Pháp Éric Vuillard với bản sử lược The War of Poor.

Việc “xóa nhòa ranh giới” đã khiến cho những cuốn sách mang nhiều yếu tố non-fic (phi hư cấu) được góp mặt năm nay. Đơn cử như When we cease to understand the world, đây là một hành trình truy nguyên về những sáng tạo của các nhà khoa học đại tài nhằm làm rõ đường ranh giữa sáng tạo – hủy diệt, tiến bộ - điên rồ hay thực tế - hư cấu. Việc kể và biến chuyển những câu chuyện đầy tính tiều sử của Fritz Haber, của Karl Schwarzschild, của Alexander Grothendieck… đặt ra câu hỏi, liệu bao nhiêu yếu tố giả tưởng là đủ để liên kết và xem đây là một tác phẩm hư cấu? Như phần lớn những người đọc nhận xét, sợi dây liên kết giả tưởng trong cuốn sách này là vô cùng yếu. Nó có nhưng không đậm nét, và với việc mở một "đường ngách" trong tiêu chí lựa chọn đã khiến nó vượt qua nhiều đề cử mạnh khác.

In Memory of Memory cũng tương tự thế. Sử dụng yếu tố hồi ký vô cùng mạnh mẽ, Maria Stepnova khẳng định cái bất xác tín của ký ức và phá bỏ gông xiềng của mọi điều kiện phải có của một tiểu thuyết – những diễn tiến đặc biệt. Thế nhưng không như mảng thơ nơi cô được đánh giá cao, cuốn sách này của Stepnova quá dài dòng và thừa thãi, như cô đang lạc vào trong mê cung của bản thân mình.

The war of Poor của Éric Vuillard thì hoàn toàn ngược lại, ngắn nhất trong lịch sử những tác phẩm từng được đề cử cho Booker. Dễ nói đây là một sử liệu tóm tắt mà ta có thể tìm thấy ở một trang Wikipedia khi tìm kiếm về khởi nghĩa nông dân nổi dậy chống bất công xã hội trong cơn kiềm kẹp của Giáo hội lạc hậu.

6 cuốn sách được đề cử năm nay

Hai cuốn sách còn lại, The Employees – một tiểu thuyết khoa học viễn tưởng và The Dangers of Smoking In Bed – một tập truyện kinh dị hơi hướng Gothic - cũng góp mặt vào mùa giải năm nay, bởi tính độc và lạ của mình. Nhìn chung các tác phẩm vẫn đảm bảo về mặt chất lượng, vấn đề là có hay không việc xóa nhòa đường ranh còn khá yếu kém của những đề cử này đã để lạc mất cơ hội của những tác phẩm nổi bật khác có thể kể đến như Tàn Tuyết với I Live In A Lump, mà bà cũng được đề cử trước đó 2 năm với Chuyện tình Thế kỷ mới.

Đó còn là nhà văn luôn được các nhà phê bình cái đánh giá cao ở giải Nobel hàng năm, Ngũgĩ wa Thiong'o. Minor Detail, một thể nghiệm văn chương khác cũng vô cùng thú vị của nhà văn Adania Shibli cũng phải dừng ở danh sách rút gọn nhằm nhường chỗ cho những sự phối trộn mới lạ hơn.

BRIT Award – giải thưởng âm nhạc danh giá nhất nước Anh – với những giải thưởng tổng quát như Album tốt nhất, Nghệ sĩ hay nhất… mà không phân dòng theo từng thể loại cũng từng đứng trước câu hỏi liệu có nên nối gót Grammy khi chia ra nhiều giải thưởng theo các thể loại để tôn vinh "đủ" những sản phẩm chất lượng hay không? Nhưng đến cuối cùng họ vẫn chọn "đúng", bởi lẽ không tiêu chí nào có thể đánh giá một cách công tâm, công bằng cho mọi nhánh âm nhạc. Giải Booker Quốc tế nếu muốn là một sân chơi công bằng cho mọi giá trị văn chương thì cũng rất nên học theo chính bài học ấy - có thể đề cao cái mới nhưng không có quyền chối từ những tác phẩm hay nằm ngoài lựa chọn. 

Thuận Phát