PNO - Được hình thành từ thời kháng chiến chống Pháp, với chiều dài gần 11km, có thể nói địa đạo Nam Hồng (Đông Anh, Hà Nội) là địa đạo có một không hai ở khu vực đồng bằng Bắc bộ.
Nằm ngay trên trục cầu Thăng Long - đường Võ Văn Kiệt, xã Nam Hồng (huyện Đông Anh, Hà Nội) đang phát triển không ngừng. Ẩn dưới những khu nhà cửa hiện đại, to đẹp hôm nay là hệ thống địa đạo mang dấu ấn lịch sử hào hùng về thời kháng chiến chống Pháp. Lúc đó, địa đạo Nam Hồng là nơi che giấu nhiều cán bộ xã, huyện nằm vùng, nơi hoạt động bí mật của du kích và được coi là hệ thống địa đạo đầu tiên trong thời kỳ chiến tranh của nước ta.
Địa đạo Nam Hồng là nơi gắn liền với những kỳ tích của chiến tranh nhân dân
Về Nam Hồng, nếu không có sự giới thiệu của các cán bộ văn hóa xã thì chúng tôi cũng khó lòng hình dung được phía dưới chân chúng tôi đang bước đi vài mét là cả một hệ thống giao thông ngầm xưa kia - nơi những người tham gia cách mạng đã hoạt động bí mật trước sự tìm diệt gắt gao của quân thù.
Địa đạo Nam Hồng với tổng chiều dài gần 11km chạy xuyên suốt qua nhà dân trên khắp xã Nam Hồng được xây dựng từ những năm kháng chiến chống Pháp và được xếp hạng di tích lịch sử cấp quốc gia năm 1996. Thế nhưng những gì còn lại của hệ thống địa đạo lớn nhất miền Bắc giờ chỉ còn lại những cửa hầm rêu mốc (hơn 10 cửa hầm nay chỉ còn lại 2, trong đó, một cửa nằm dưới gầm giường nhà cụ Phạm Thị Lai, một cửa hầm nằm ở góc nhà ông Phạm Văn Dộc tại thôn Vệ), cùng 200m địa đạo và hơn 100m hào giao thông dẫn qua vườn đất của nhiều hộ dân. Hầu hết các địa đạo đã hỏng, sập không còn nguyên vẹn như xưa khiến người dân nơi đây không khỏi xót xa.
Chúng tôi tìm đến nhà bà Phạm Thị Lai. Sau ngần ấy năm, ngôi nhà của bà Lai dù đã sửa sang, tôn tạo để phục vụ cho sinh hoạt hằng ngày của gia đình nhưng hình dáng vẫn giữ gần như nguyên vẹn. Chúng tôi khá bất ngờ khi cửa hầm lại nằm ngay gầm giường. Vì vậy, mỗi khi có đoàn khách tới tìm hiểu di tích địa đạo, UBND xã Nam Hồng phải thông báo trước để bà Lai cùng con, cháu chuẩn bị đón tiếp, tháo tung chiếc giường bên trên mới mở được cửa hầm.
Một cửa hầm nằm bên dưới gầm giường nhà bà Phạm Thị Lai ở thôn Vệ, xã Nam Hồng
Mỗi khi có khách tham quan, ông Hài (con trai cụ Lai) lại tháo chiếc giường để mở nắp hầm địa đạo
Nắp hầm dẫn xuống địa đạo Nam Hồng tại nhà cụ Lai
Lối xuống địa đạo qua cửa hầm dưới gầm giường nhà cụ Lai khá nhỏ, chỉ đủ cho một người lớn đi
Cửa địa đạo khá nhỏ nên việc di chuyển rất khó khăn
Ông Phạm Quang Hài (con trai cụ Lai) cho biết: "Theo lời mẹ kể, từ đầu năm 1947, đội du kích xã Nam Hồng sau khi được thành lập đã cùng thanh niên, nam nữ khỏe mạnh trong làng bắt đầu đào hệ thống giao thông hào sát vào lũy tre. Để có địa đạo này, các cụ đã dùng chiếc búa chim, đào ngày, đào đêm sau đó giấu đất vào bị cói hoặc chiếc khăn vuông rồi lén đổ xuống sông cho địch không phát hiện. Thực sự bây giờ nghĩ lại, tôi cũng không hiểu làm sao có thể đào được địa đạo dài như vậy".
Địa đạo Nam Hồng với hệ thống các hầm nối thông với nhau, tạo thành hệ thống giao thông bí mật dưới lòng đất
Nằm tại nhà cụ Dộc, trong căn bếp cũ ở góc vườn hiện còn lại một cửa hầm dẫn xuống địa đạo.
Nhà của ông Phạm Văn Dộc (80 tuổi) nơi thứ 2 còn lại lối vào địa đạo Nam Hồng
Đây chính là nơi hy sinh của các chiến sỹ và một tiểu đoàn địch
Cụ Dộc chia sẻ, trước đây ngôi nhà của gia đình vốn rộng hơn. Trong một trận càn, giặc Pháp đã xông vào nhà, bắt cụ Trần Xuyên - người phụ trách du kích xã Nam Hồng và bắn chết ngay tại chỗ. Chúng đã nhét xác cụ Xuyên xuống cửa địa đạo rồi đốt nhà cụ Dộc. Ngày nay, bên ngoài bức tường nhà cụ Dộc vẫn còn tấm bia đá ghi dòng chữ: "Nơi đây, đồng chí Trần Xuyên, Chính trị viên thôn - đội du kích đã hy sinh sau gần 1 ngày cùng đồng đội đánh trả 1 tiểu đoàn địch vây càn".
Một cửa hầm dẫn xuống địa đạo còn lại nằm trong căn bếp cũ nhà ông Dộc
Nhấc tấm bê tông chắn cửa địa đạo, ông kể: "Ngày xưa, khi các cụ đào địa đạo này, tôi mới có vài tuổi. Bố tôi tham gia cách mạng, làm nhiệm vụ canh giữ cửa hầm và che giấu cán bộ. Khi còn sống, cụ vẫn thường kể cho chúng tôi nghe về những ngày giặc Pháp càn quét ở Nam Hồng"
Theo chân cụ Dộc xuống địa đạo, khung cảnh đầu tiên hiện ra khi xuống bên dưới địa đạo là một đoạn tường được xây bằng gạch, trần uốn cong kiểu mái vòm (đây là đoạn địa đạo nguyên bản còn sót lại được xây từ hơn 70 năm trước). Đi tiếp một đoạn sẽ thấy những tấm bê tông cốt thép lớn ở hai bên và trên đỉnh được chính quyền và cơ quan chức năng gia cố để chống sập
Sau ngần ấy năm, hiện nay hệ thống địa đạo chỉ còn khoảng 80m, chính là đoạn địa đạo thông từ nhà ông Dộc sang nhà bà Lai. Đoạn địa đạo này đã được bê tông hóa để bảo tồn, các đoạn khác đều đã bị bồi lấp hoặc sụt lún
Trong cuộc kháng chiến chống Pháp, xã Nam Hồng là nơi thường xuyên hứng chịu những đợt càn quét của địch theo chiến thuật vết dầu loang. Sử sách ghi lại, thực dân Pháp đã tổ chức 250 lần tấn công vào làng; 461 người chết, trên 346 tấn thóc bị cướp và đốt; 2.047 ngôi nhà bị cướp và cháy… cả làng ngày ấy chỉ toàn cảnh đổ nát, một màu đen của tro tàn. Cũng chính từ tội ác man rợ của giặc, phong trào chống Pháp của du kích và nhân dân xã Nam Hồng phát triển mạnh, rào làng đắp lũy, đào hầm chiến đấu, hầm bí mật, hố chông, cạm bẫy…
Ban đầu, khi giặc Pháp chiếm đóng ở Nam Hồng, du kích và nhân dân trong làng mới biết đào hầm tránh giặc và hệ thống các đường hào để tránh máy bay, đạn cối. Khi làng có nhiều hầm, người ta mới đào thông các hầm với nhau tạo thành hệ thống hầm ngầm dưới đất, vừa tiện đi lại, vừa đảm bảo bí mật. Chỉ sau 2-3 tháng, hệ thống giao thông hào, thành lũy kháng chiến đã chằng chịt khắp làng trên xóm dưới với chiều dài gần 11km.
Ngoài địa đạo, làng kháng chiến Nam Hồng cũng chỉ còn lại một ít dấu tích như một số đoạn hào, lũy chiến đấu, vọng gác, hòm thư bí mật… Nhưng ngay cả hào chiến đấu, lũy chiến đấu cũng đang bị ảnh hưởng bởi thiên nhiên, và nếu không được giới thiệu, cũng không thể hình dung ra nơi này đã ghi dấu một thời chiến đấu oai hùng chống thực dân Pháp của nhân dân Nam Hồng.
