Bản chất hệ thống 'Đánh giá Nhân cách Xã hội' của Trung Quốc

Ngày 14/6/2014, Quốc vụ viện Trung Quốc công bố một tài liệu gây xôn xao dư luận mang tên "Kế hoạch phác thảo xây dựng Hệ thống Đánh giá Nhân cách Xã hội". Tài liệu hàm chứa một ý tưởng căn bản có thể làm thay đổi hoàn toàn hiện tại. Điều gì sẽ xảy ra nếu có một loại điểm mà quốc gia sử dụng để đánh giá bạn thuộc loại công dân nào?

Hãy thử tưởng tượng một thế giới nơi rất nhiều hoạt động hàng ngày của bạn liên tục bị theo dõi và đánh giá: bạn mua gì ở cửa hàng hay trên mạng; bạn ở đâu trong mỗi khoảng thời gian trong ngày; bạn chơi với những ai, tương tác thế nào; xem những nội dung gì, chơi trò gì, trong bao lâu; bạn phải hay không phải trả các loại hóa đơn và thuế nào...

Thật khó để tưởng tượng, nhưng phần lớn những điều đó thực tế đã xảy ra rồi, nhờ vào những “người khổng lồ” thu thập dữ liệu như Google, Facebook, Instagram hay các phần mềm theo dõi sức khỏe như Fitbit.

Nhưng giờ đây, hãy tưởng tượng một hệ thống trong đó mọi hành vi nói trên được đánh giá là tích cực hoặc tiêu cực, được sắp xếp vào các bậc khác nhau theo quy định của chính phủ. Đó chính là căn cứ để đánh giá Điểm Công dân của mỗi cá nhân, làm cơ sở để mọi người đánh giá mức độ đáng tin cậy của bạn. Thêm vào đó, điểm số này sẽ được xếp hạng công khai bên cạnh toàn bộ dân số trong nước, được sử dụng để xác định tiêu chuẩn vay nợ, ứng tuyển làm việc, quyết định trường học cho các con và thậm chí là cơ hội hẹn hò, kết hôn của bạn.

Chính phủ Trung Quốc chuẩn bị kỹ lưỡng để biến Hệ thống Đánh giá Nhân cách Xã hội (Social Credit System SCS) thành cách thức đo lường và nâng cao "sự tin tưởng" trên toàn quốc, hướng tới xây dựng một nền văn hoá "trung thực". Trong bản chính sách có viết: “Hệ thống sẽ tạo môi trường cho ý kiến cộng đồng, nơi giữ chữ tín chính là vinh quang. Nó sẽ tăng cường sự thành thật trong các vấn đề của chính phủ, sự trung thực trong thương mại, xã hội và xây dựng tín nhiệm tư pháp”.

Nhiều người tỏ ra ngờ vực về mục tiêu lớn của chính sách. Johan Lagerkvist, chuyên gia Internet Trung Quốc tại Viện Nghiên cứu Ngoại giao Thụy Điển, mô tả hệ thống đánh giá nhân cách xã hội: “Nó rất tham vọng cả về chiều sâu lẫn phạm vi, bao gồm cả việc xem xét kỹ lưỡng từng hành vi của mỗi cá nhân, ví dụ như từng cuốn sách mà mọi người đang đọc. Đây chính là theo dõi một khách hàng Amazon với xoắn não chính trị Orwellian (Orwellian là một tính từ mô tả một ý tưởng, tình huống hay điều kiện xã hội mà George Orwell xác định là có tính phá hoại phục lợi của một xã hội mở và tự do).

Rogier Creemers, nghiên cứu sinh sau tiến sĩ về luật pháp và quản trị nhà nước của Trung Quốc tại Viện Van Vollenhoven, Đại học Leiden - người đã công bố bản dịch hoàn thiện của chính sách trên, đã ví nó là “công việc trông trẻ”.

Hiện tại, về mặt kỹ thuật, việc tham gia vào hệ thống Điểm Công dân của Trung Quốc là tình nguyện, nhưng đến năm 2020 sẽ trở thành bắt buộc. Hành vi của mọi công dân và pháp nhân (bao gồm mọi công ty hoặc tổ chức khác) ở Trung Quốc sẽ được đánh giá và xếp hạng, cho dù họ có thích hay không.

Trước khi triển khai trên toàn quốc vào năm 2020, chính phủ Trung Quốc đang áp dụng phương pháp tiếp cận quan sát và học hỏi. Chính phủ cho phép tám công ty tư nhân nghiên cứu, hình thành các hệ thống và thuật toán để tính điểm đánh giá nhân cách xã hội. Có thể đoán trước, dữ liệu khổng lồ hiện đang chạy hai trong số những dự án nổi tiếng nhất.

Đầu tiên là với China Rapid Finance, đối tác của tập đoàn truyền thông xã hội Tencent và là nhà phát triển ứng dụng tin nhắn WeChat với hơn 850 triệu người dùng đang hoạt động. Sesame Credit, được điều hành bởi Tập đoàn Dịch vụ Tài chính Ant (AFSG), một công ty thành viên của Alibaba.

Ant Financial bán các sản phẩm bảo hiểm và cung cấp các khoản vay cho các doanh nghiệp vừa và nhỏ. Tuy nhiên, ngôi sao thực sự của Ant là AliPay, cánh tay trả tiền của nó mà mọi người không chỉ sử dụng để mua đồ trực tuyến, mà còn thanh toán nhà hàng, taxi, học phí, vé xem phim và thậm chí chuyển tiền cho nhau.

Sesame Credit cũng hợp tác với các nền tảng sản xuất dữ liệu khác, như Didi Chuxing, công ty vận tải hành khách là đối thủ chính của Uber tại Trung Quốc trước khi nó mua lại các hoạt động tại Trung Quốc của công ty Hoa Kỳ vào năm 2016, và Baihe, dịch vụ mai mối trực tuyến lớn nhất nước. Không khó để thấy rằng tất cả những điều đó đã giúp tạo nên lượng dữ liệu lớn khổng lồ mà Sesame Credit có thể tham gia vào để đánh giá cách mọi người hành xử và đánh giá chúng một cách phù hợp.

Vậy thì công dân Trung Quốc được đánh giá như thế nào? Các cá nhân trong Sesame Credit được đánh giá bằng điểm số dao động từ 350 đến 950 điểm. Alibaba không tiết lộ "thuật toán phức tạp" mà nó sử dụng để tính toán nhưng họ tiết lộ năm yếu tố được xem xét đến.

Yếu tố thứ nhất là lịch sử tín dụng. Ví dụ, công dân có trả tiền điện hay hóa đơn điện thoại đúng hạn không? Thứ hai là khả năng hoàn thành, được định nghĩa trong hướng dẫn là "khả năng thực hiện nghĩa vụ hợp đồng của mỗi người". Yếu tố thứ ba là đặc điểm cá nhân, xác minh thông tin cá nhân như số điện thoại di động và địa chỉ. Thú vị nhất chính là yếu tố thứ tư: hành vi và sở thích.

Trong hệ thống này, một điều vô hại như thói quen mua sắm trở thành thước đo nhân cách của một người. Alibaba thừa nhận đánh giá cá nhân theo các loại sản phẩm họ mua. Li Yingyun, Giám đốc Công nghệ của Sesame, đưa ra ví dụ minh họa: "Người chơi điện tử 10 tiếng một ngày sẽ bị coi là lười biếng. Người thường xuyên mua tã được xem là đã làm cha mẹ, được đánh giá là có trách nhiệm hơn.” Vì vậy, hệ thống không chỉ điều tra hành vi mà còn hình thành nó. Nó điều khiển công dân tránh xa khỏi những hành vi và sản phẩm mà chính phủ không ưng thuận.

Mối quan hệ bạn bè cũng được xem xét để đánh giá nhân cách con người. Lựa chọn bạn bè trực tuyến và tương tác tiết lộ điều gì về người được đánh giá? Sesame Credit cho biết, “năng lượng tích cực” khi sử dụng Internet như chia sẻ thông điệp tốt đẹp về chính phủ hoặc tình hình tích cực của nền kinh tế đất nước sẽ làm cho điểm số của công dân tăng lên.

Giờ đây, Alibaba khẳng định mọi nội dung tiêu cực được đăng trên các phương tiện truyền thông xã hội không ảnh hưởng đến điểm số (chúng ta không thể chắc chắn vì thuật toán vẫn được giữ bí mật). Tuy nhiên, chúng ta có thể dự đoán trước thay đổi khi hệ thống chấm điểm công dân chính thức của chính phủ được ra mắt vào năm 2020.

Dù không có thông tin nào về việc tám công ty tư nhân liên quan đến chương trình thử nghiệm đang diễn ra sẽ chịu trách nhiệm chạy hệ thống cho chính phủ, thật khó để tin rằng chính phủ Trung Quốc sẽ không muốn trích xuất số lượng dữ liệu tối đa cho SCS từ chương trình thử nghiệm. Nếu điều này xảy ra rồi dần trở thành việc bình thường, các công ty tư nhân không tránh khỏi trở thành cơ quan gián điệp cho chính phủ. Họ có lẽ không còn lựa chọn nào khác.

Đăng tải các ý kiến bất đồng quan điểm chính trị hoặc các liên kết đề cập đến quảng trường Thiên An Môn chưa bao giờ được xem là khôn ngoan ở Trung Quốc, nhưng bây giờ nó thậm chí có thể gây ảnh hưởng tiêu cực đến xếp hạng của công dân.

Tuy nhiên, điểm đáng chú ý là điểm số của cá nhân chịu ảnh hưởng từ hành động và lời nói của bạn bè trực tuyến, không xét đến mức độ thân thiết giữa họ. Chỉ cần liên quan đến một bình luận tiêu cực trên mạng Internet, điểm số nhân cách xã hội của công dân sẽ tụt dốc.

Vậy tại sao lại có hàng triệu người đăng ký tham gia vào quá trình thử nghiệm hệ thống giám sát công khai do chính phủ công nhận? Họ có thể có những lý do khó nói như sợ bị trả thù hay tẩy chay, nhưng một lý do rõ ràng là cám dỗ ngọt ngào dưới hình thức khen thưởng và "đặc quyền đặc biệt" đối với những công dân chứng minh rằng mình "đáng tin cậy" trên Sesame Credit.

Nếu điểm số đạt 600, họ có thể vay khoản Just Spend lên tới 5.000 NDT (gần 18 triệu đồng) để mua sắm trực tuyến bất kỳ sản phẩm nào miễn là trên Alibaba. Đạt được 650 điểm, công dân có thể thuê xe hơi mà không cần đặt cọc. Họ cũng có quyền đăng ký nhanh tại các khách sạn và sử dụng thủ tục nhận phòng VIP tại Sân bay Quốc tế Thủ đô Bắc Kinh.

Những ai được đánh giá từ 666 điểm trở lên có thể nhận khoản vay tiền mặt lên đến 50.000 nhân dân tệ (gần 180 triệu đồng), là từ Dịch vụ Tài chính Ant. Trên 700 điểm, họ có thể đăng ký du lịch Singapore mà không cần tài liệu hỗ trợ. Số điểm lên đến 750, công dân nhận được đơn xin cấp thị thực Schengen pan-European nhanh chóng.

Điểm số cao nay đã trở thành biểu tượng cho cấp bậc xã hội và giá trị con người, khi gần 100.000 cá nhân khoác lác về điểm số trên Weibo trong vòng vài tháng sau khi ra mắt. Điểm số của công dân thậm chí có thể ảnh hưởng đến tình hình hẹn hò và kết hôn của họ, do xếp hạng Sesame càng cao, hình ảnh người đó càng trở nên nổi bật trên Baihe.

Sesame Credit đưa ra nhiều lời khuyên giúp cá nhân cải thiện xếp hạng, trong đó có cảnh báo về việc làm bạn với người có điểm số thấp. Sự thật này mở đường cho hàng loạt cố vấn điểm số có công việc là chia sẻ lời khuyên về cách giành điểm, hoặc chuyên gia tư vấn danh tiếng sẵn sàng đưa ra lời khuyên chuyên môn về cách nâng cao xếp hạng hoặc thoát khỏi danh sách đen.

Về cơ bản, Hệ thống Đánh giá Nhân cách Xã hội của chính phủ Trung Quốc là phiên bản số liệu hoá lớn các phương pháp giám sát của nhà nước, lập hồ sơ của mỗi người để theo dõi vi phạm cá nhân cũng như chính trị của họ. Hồ sơ này sẽ theo con người cả đời, từ trường học đến công việc.

Từ đó, người ta bắt đầu báo cáo bạn bè, thậm chí là gia đình của chính mình, gây nghi ngờ và hụt giảm niềm tin xã hội ở Trung Quốc. Điều tương tự sẽ xảy ra với các hồ sơ kỹ thuật số. Mọi người sẽ có động lực để nói với cộng đồng: "Đừng đăng bài đó. Tôi không muốn bạn bị điểm thấp nhưng cũng không muốn bạn gây ảnh hưởng đến xếp hạng của tôi".

Chúng ta cũng bắt buộc phải chứng kiến sự ra đời của các thị trường đen giao dịch cách thức phi pháp để tăng độ tin cậy. Cũng như cách mà người dùng Facebook hay Twitter tăng lượt thích và lượng người theo dõi của mình, công dân Trung Quốc có thể mua điểm số. Thế còn giữ an toàn hệ thống thì sao? Các hacker hoàn toàn có thể thay đổi hoặc ăn cắp thông tin lưu trữ kỹ thuật số.

"Những người có xếp hạng thấp phải sử dụng Internet chậm hơn, bị hạn chế truy cập vào các nhà hàng và bị tước đi quyền du lịch".

Ngọc Anh (theo Wired UK)