Bài 1: NSND Phùng Há suốt đời vì nghệ sĩ nghèo

99 năm cuộc đời, hơn 80 năm tuổi nghề, NSND Phùng Há được nhớ đến là một trong những ngôi sao rực rỡ nhất trên bầu trời sân khấu cải lương và một tấm lòng nhân hậu, tiên phong trong công tác ái hữu nghệ sĩ.

NSND Phùng Há (1911 - 2009), tên thật là Trương Phụng Hảo, sinh ra tại tỉnh Mỹ Tho (nay thuộc Tiền Giang) - Ảnh: H.S.K.

Trong 10 đề cử cá nhân tiêu biểu của TPHCM 50 năm qua ở lĩnh vực văn hóa, nghệ thuật và báo chí, truyền thông có 7 văn nghệ sĩ. Trong đó, NSND Phùng Há là một đề cử không phải bàn cãi.

Có thể nói một cách không ngoa rằng, nghệ thuật cải lương bao nhiêu tuổi thì tuổi của bà cũng tròm trèm cỡ đó. Bước lên sân khấu từ năm 13 tuổi với vai diễn đầu tiên là Giả Thị trong vở Hoàng Phi Hổ quy Châu của soạn giả Nguyễn Công Mạnh ở gánh Tái Đồng Ban. Đảm nhận vai chính đầu tiên là Thúy Kiều trong vở Kim Vân Kiều của soạn giả Trương Duy Toản ở tuổi 14. Từ đó, suốt bao nhiêu năm đứng trên sàn diễn, bà đều là đào chánh và cả… kép chánh hàng đầu.

NSND Phùng Há trong vai nữ vương Mộng Hoa, vở Mộng Hoa vương hay Đêm trăng trong vườn ngự uyển - Ảnh: Huỳnh Công Minh

Khán giả không chỉ mê đắm cô đào Phùng Há trong các vai yểu điệu thục nữ như nàng Bạch Thu Hà (Giọt máu chung tình), Dương Quý Phi (Tình sử Dương Quý Phi), nữ vương Mộng Hoa (Đêm trăng trong vườn ngự uyển)… mà cũng say mê hình tượng dũng tướng Lữ Bố (Phụng Nghi Đình) hay An Lộc Sơn (Đường Minh Hoàng du nguyệt điện) của Phùng Há không kém. NSND Phùng Há cũng ghi dấu ấn với diễn xuất tinh tế, có chiều sâu trong các tuồng xã hội, như: Nguyệt (Tô Ánh Nguyệt), Lựu (Đời cô Lựu), luật sư (Đoạn tuyệt)...

Từ năm 1963, NSND Phùng Há bắt đầu tham gia giảng dạy, truyền nghề cho thế hệ kế thừa và chỉ dừng lại khi đã tuổi cao sức yếu vào thập niên 90 thế kỷ trước.

NSND Phùng Há trong vai An Lộc Sơn (vở Đường Minh Hoàng du nguyệt điện), một trong những vai kép để đời của bà - Ảnh chụp lại từ bản gốc được NSND Phùng Há lưu giữ

Đi cùng sân khấu cải lương từ buổi đầu đến khi phát triển đỉnh cao, cũng như chứng kiến những khốn khó của cải lương trong thời buổi kinh tế thị trường, NSND Phùng Há luôn được ngưỡng mộ bởi tài năng, sắc đẹp và thành tựu hiếm ai bì.

Tuy nhiên, điều khiến cái tên Phùng Há trở nên “bất tử”, để giới nghệ sĩ xem bà như một “vị tổ”, một điểm tựa tinh thần, một tấm gương toàn mỹ có lẽ chính là tấm lòng của bà đối với những người cùng chung nghiệp cầm ca.

NSND Phùng Há là người có công đầu trong việc chăm lo cho nghệ sĩ nghèo ngay khi còn sống cho đến lúc trở về với cát bụi qua 2 công trình ghi đậm dấu ấn trong đời sống văn hóa - xã hội Sài Gòn - TPHCM là chùa Nghệ sĩ (quận Gò Vấp) và Khu dưỡng lão nghệ sĩ sân khấu (quận 8).

Bà Nguyễn Thị Thu Hà (lúc này đang là phó chủ tịch UBND TPHCM) tặng khánh mừng thọ NSND Phùng Há 99 tuổi vào năm 2009 - Ảnh: Ngọc Tuyết

Từ năm 1948, NSND Phùng Há cùng các nghệ sĩ tiền phong là soạn giả Trần Hữu Trang, NSND Năm Châu, soạn giả Mai Quân đã thành lập Hội nghệ sĩ Ái hữu tương tế Nam Việt nhằm liên kết giới nghệ sĩ giúp đỡ nhau khi khó khăn.

Hội đã vận động quỹ mua được hơn 6.000m² đất ở Hạnh Thông Tây (Gò Vấp) để làm nghĩa trang cho nghệ sĩ. Trên mảnh đất này, một ngôi chùa làm nơi tịnh tu, an dưỡng tinh thần cho người nghệ sĩ khi rời khỏi ánh đèn sân khấu cũng đã được dựng nên.

Chùa Nghệ sĩ là nơi yên nghỉ của hơn 700 nghệ sĩ với đủ những tên tuổi, như: Năm Đồ, Ba Vân, Năm Châu, Út Trà Ôn, Thành Tôn, Thanh Nga, Hữu Phước, Út Hiền, Hà Triều, Hoa Phượng… và của chính NSND Phùng Há - Ảnh: Trung Sơn

Theo gợi ý của NSND Phùng Há, chùa Nghệ sĩ cũng trở thành nơi tiếp nhận tấm lòng hảo tâm của các mạnh thường quân để cứu trợ các đợt thiên tai, lũ lụt, giúp đỡ người dân có hoàn cảnh khó khăn. Đến nay, Ban Ái hữu (Hội Sân khấu TPHCM) đã tiếp quản coi sóc nơi đây và tiếp nối tinh thần ái hữu nghệ sĩ mà NSND Phùng Há và các nghệ sĩ tiền phong đã khởi xướng.

Cùng với chùa Nghệ sĩ, Khu dưỡng lão nghệ sĩ sân khấu ra đời cũng nhờ công lớn của NSND Phùng Há. Nhờ sự vận động của bà, nhất là bức tâm thư gửi Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Võ Văn Kiệt (nguyên Bí thư Thành ủy TPHCM và sau này là Thủ tướng Chính phủ) mà “chú Sáu Dân” đã viết thư cho các ban ngành TPHCM, mong muốn lãnh đạo thành phố quan tâm đến nguyện vọng của NSND Phùng Há và giới nghệ sĩ về việc có nơi đỡ đần, chăm lo cho người nghệ sĩ về chiều.

Nguyện vọng đã được hồi đáp khi thành phố đồng ý cấp khu đất có diện tích hơn 5.600m² ở đường Âu Dương Lân (quận 8) để xây dựng khu dưỡng lão nghệ sĩ.

Tháng 3/1998, mái ấm của những nghệ sĩ neo đơn, không nơi nương tựa khi về chiều đã thành hình. Suốt 26 năm, nơi đây đã nuôi dưỡng, chăm lo cho 22 nghệ sĩ - với không ít cái tên lừng lẫy như kép độc Văn Ngà, danh ca Diệu Hiền, các nghệ sĩ Thanh An, Lệ Thẩm, Thiên Kim… Những nghệ sĩ từng sống tại đây cho đến ngày lìa đời vẫn luôn nhớ mãi ân tình của NSND Phùng Há.

Ngày 27/2/2024, khu dưỡng lão nghệ sĩ cũng kết thúc “sứ mạng lịch sử” khi 5 nghệ sĩ cuối cùng sống tại đây đã được chuyển đến sống tại Trung tâm dưỡng lão Thị Nghè (quận Bình Thạnh) để được chăm sóc đầy đủ, thuận tiện hơn theo chỉ đạo của UBND TPHCM - Ảnh: Ngọc Tuyết

Ninh Lộc