Ngày Xuân gặp người lưu giữ hồn Huế

Gian nan học nghề

Bước vào tuổi 82, nghệ nhân Nguyễn Màn (thôn Thạch Căn, xã Phú Dương, huyện Phú Vang, Thừa Thiên- Huế) đã có 50 năm trong nghề phục chế nhà rường. Buổi đầu ông chỉ là một người thợ mộc, vì kế mưu sinh mà phải tha phương cầu thực khắp nơi. Những bước chân không mỏi trên đường mưu sinh qua mỗi miền đất, đã giúp ông thấy rõ không chỉ những ngôi nhà rường cổ kính ở Huế mà cả ở Hội An (Quảng Nam) đang mai một từng ngày. Ông tâm sự: “Những năm sau giải phóng, tui thấy ở phố Bao Vinh (Huế) nhiều ngôi nhà rường người ta dỡ bỏ không thương tiếc. Nhiều vì kèo tui tìm thấy trong... lò đốt bánh mì mà xót lắm!”

Hàng trăm vì kèo, tấm trần được lưu giữ tại nhà nghệ nhân Nguyễn Màn

Hàng trăm vì kèo, tấm trần được lưu giữ tại nah2 nghệ nhân Nguyễn Màn

Từ trăn trở trước nạn “chảy máu” nhà cổ, tình yêu, sự say mê với nhà rường đến với ông lúc nào chẳng hay. Cuộc sống còn bộn bề khó khăn, ông vẫn lặn lội lên Huế, đi Quảng Nam vừa làm thêm, vừa tìm thầy học cách phục chế, đóng mới nhà rường. Nhiều lúc trong túi không còn một xu, ông lại tạm gác niềm đam mê của mình để theo đuổi kế mưu sinh. Khi đã có chút tiền ông lại đón xe đi tìm thầy học.

Ông Màn kể: “Có lần nghe tiếng một nghệ nhân làm nhà rường có tiếng ở Kim Long (Huế), tui cố công tìm đến xin học. Thời đó, làm chi có xe máy mà đi. Hàng ngày, cơm nước xong xuôi tui phải cọc cạch trên chiếc xe đạp Phượng Hoàng cũ nát, đạp hơn 10km từ nhà lên Kim Long để học. Nhìn tướng người gầy gò, thầy học chân tình nói với tui: “Cái nghề ni chỉ để “chơi” thôi, không có đam mê là không được. Học nghề mộc đóng nhà còn có đồng ra đồng vào”. Nhưng với tấm lòng thành và ý chí của mình, dần ông Màn đã thuyết phục được thầy cho theo học. Không có tiền trả công thầy, mỗi tháng, ông Màn phải giấu vợ mang nửa bao lúa, cột sau xe làm “học phí”.

Sau 3 năm, có nghề trong tay, ông Màn lại bỏ vốn liếng tìm lên Bao Vinh, ra làng cổ Phước Tích, tìm vào Hội An để mua nhà rường người ta dỡ bỏ. Thường những vì kèo, tấm trần, vách ván ông mua về chỉ để lấy “mẫu” vì đã mục ruỗng không sử dụng được nữa. Mỗi vì kèo có giá từ 100.000đ đến 150.000đ. Bất cứ loại gỗ gì, nếu không có người mua thì gia chủ cũng đem nhóm củi hết. Có những lúc gặp một cái kèo, cột hay tấm trần đã mục ruỗng nhưng còn lưu giữ được những hoạ tiết tài hoa, là tác phẩm tuyệt mỹ của một nghệ nhân khéo tay nào đó, ông vẫn bỏ tiền ra mua để về nghiên cứu. “Nhiều lúc người ta nói mình “ấm đầu” khi bỏ tiền triệu mua về đống gỗ mục. Nhưng tui vẫn mặc kệ”, ông Màn cười.

Buổi đầu, do kinh phí còn nhiều khó khăn, nghệ nhân Nguyễn Màn phục chế lại những bộ phận của ngôi nhà rường rồi bán lại. Tuy vậy, ông tâm niệm: “Mình muốn duy trì nghề mới bán, chứ cái nào mình đã thích thì giá mấy cũng không bán. Cái sập gụ của một ông hoàng thời Nguyễn, tui dành dụm tiền suốt một năm trời mới mua lại được từ một tay buôn bán nhà rường. Bao nhiêu năm nay, tui đặt sập gụ trước hương án, xem như một kỷ niệm của nghề, dù ai hỏi mua tui cũng không bán.”

Phục chế nhà rường

Suốt mấy chục năm, khi chưa có xưởng phục chế nhà rường, ông Màn đi nhiều nơi sửa chữa rồi vận động gia chủ cố giữ lại những ngôi nhà cổ của tổ tiên mình, cái nào hư hỏng quá mới thay mới. Không chỉ tìm cách phục chế nhà rường, ông còn không ngừng học hỏi cách trang trí, cách tạo những chi tiết trên vì kèo của nhà rường. Ông tìm lên phố cổ Bao Vinh, ra Phước Tích, vào Quảng Nam xin gia chủ bắc thang trèo lên trần nhà, dùng giấy để vẽ lại những hoạ tiết trang trí. Tiền mua giấy, chi phí đi lại được ông tích cóp hàng tháng trời mới đủ một chuyến đi. Có khi hết tiền, ông phải ăn nhờ ở đậu nhà bạn. Từ những tờ giấy vẽ vội trên trần nhà đã cho ông những tư liệu quý về nhà cổ. Bao năm qua, ông vẫn giữ chúng như những kỷ vật một thời bôn ba học nghề của mình. Có lần, vào Quảng Nam xin gia chủ vẽ các vì kèo, thấy ông ham học, bản tính thật thà, chủ nhà đã giữ lại nuôi cơm, rồi giới thiệu chủ các nhà rường khác trong phố cổ cho ông được học hỏi.

Một góc "bảo tàng" nhà rường của nghệ nhân Nguyễn Màn

Ông giở cuốn sổ tay chi chít chữ, úa màu thời gian, ông cho biết tên từng địa chỉ, từng ngôi nhà mà ông đã tìm đến trong 50 năm qua. Hơn thế, ông còn cần mẫn ghi lại những cách phục chế, cấu trúc cùng cách trang trí nhà rường. Với tài năng và niềm đam mê, hàng chục năm qua ông cũng không nhớ rõ mình đã giúp bao nhiêu gia chủ phục chế, giữ lại ngôi nhà rường của tổ tiên mình. Có lần, một gia chủ ở làng cổ Phước Tích (huyện Phong Điền, Thừa Thiên - Huế) nhờ ông ra sửa lại căn nhà rường cổ đã mục ruỗng hết vì kèo. Không quản đường xa, ông đi xe đạp ra đến nơi thì trời đã quá trưa. Bắt tay vào việc, ông mày mò, chạm đục hết 3 ngày mới xong. Gia chủ đãi ông thật hậu, lại trả thêm tiền công, nhưng ông nhất quyết không lấy, chỉ lấy tiền chi phí mua gỗ.

Thỉnh thoảng, dù tuổi đã cao, ông vẫn thích rong ruổi về những miền quê, thăm thú những ngôi nhà rường đã có bàn tay của ông góp phần trùng tu giữ gìn cho gia chủ đến ngày hôm nay. Nhiều người nhớ đến ông, tạt qua nhà, mua cho ông bì trà, gói thuốc như là niềm tri ân đối với người thợ đã giúp gia đình mình giữ lại nếp nhà của tổ tiên. Với tài năng và kinh nghiệm, trong nhiều năm ông đã được Trung tâm Bảo tồn di tích Cố đô Huế mời phục chế, bảo tồn nhiều công trình có giá trị như Ngọ Môn, điện Thái Hoà, đình làng Dương Nỗ.

Nghệ nhân Nguyễn Màn bên bộ cửa được chạm khắc tinh xảo

Căn nhà chưa đầy 100m2 của nghệ nhân Nguyễn Màn là một không gian cổ kính, một “bộ sưu tập” những sập gụ, tấm cửa cho đến hương án kèo cột, vách ván, tấm trần mà ông đã sưu tập, phục chế, giữ gìn trong 50 năm qua. Ông xem những cấu kiện của nhà rường mà mình lưu giữ như những báu vật trong gia đình.

Căn nhà nhỏ nằm bên dòng Phổ Lợi của ông, trong nhiều năm qua còn là một điểm đến cho những du khách, những người có niềm đam mê tìm hiểu về nhà rường. Ở trong không gian nhỏ hẹp, còn nhiều khó khăn ấy là một “bảo tàng” sống động cho những ai muốn nghiên cứu, sưu tập về cấu trúc, không gian nhà rường ở Huế.

Để góp phần lưu giữ “hồn Huế” trên đất cố đô, nghệ nhân Nguyễn Màn đã truyền nghề cho 2 người con trai của mình. Ông còn đầu tư mở rộng xưởng phục chế nhà rường và nhận thêm 4 học trò để truyền nghề. Những người trẻ đang được ông gửi gắm, gìn giữ những giá trị truyền thống của cha ông.

THUẬN HOÁ